Лаьмнаша ца дицдо - Магомет Абуевич Сулаев

— ХIунда ца къийсало, дада? Вайна а бай колхозан бала-м! Нийсаниг къовса деза!.. Ца къевсича, гIуллакх дIа ца доьду, дада! — кIедо тIетуьйхира йоIа…

И гуьйре а, Iа а дIаделира…

Байлаттанаш карадерзоран гIуллакх бIаьста кхин а айдира. Казах — Кюльна тIехьа Iохку байлаттанаш карадерзо Россера а, Украинера а, Закавказера а сов дукха кегийрхой кхечира. Сиха дебара ханнийн цIенош, четарш, гIишлош: «Абайн» цIарах йоккха совхоз йиллира, йалтий, даьхни лелор а, чIерий дахар а тIехь долуш. Комаьршша схьахийцира пачхьалкхо киралелон машинаш, тракторш, йуьртбахаман техника, кхиболу гIирсаш.

«Джамбул» колхозана уллохула цига кхаччалц жагIанан некъ биллира чехка. Тохара буса бодане лаьттинчу Iоман агIонехь хIинца хин куьзга цIерашца лепадора электрически стогарша.

БIаьстенца чекхделира керлачу планехь оханаш дар а, йалта дер а… Аьхке кхехкачу хенахь хабар делира: байлаттанаш карадерзоран гIуллакх муха доьду толлуш, луларчу областашкахь лелаш ЦК-н комиссеш йу аьлла. «Хрущев а ву цаьрца!.. Кхуза а кхача мега!» — бохура. Цхьанна а ца хаьара и билггал, амма xIop бригада, колхозник тIетаьIира кечамна. Некъан йистошкара къух дIадаьккхира. Дитташна кир туьйхира. Дешархоша, арыкаш цIандеш, дIайехира массанхьара а йараш. Лурчах йан йоллийнчохь йисина зIакардаьхнилелон ферма хIинца катоьххана чекхйаьккхира; шайн-шайн керт а цIанйина, къагийра бахархоша йерриг йурт! Къаьсттина тIетаьIира колхозхой йалтийн аренашкахь. Аланза йохьебевлла, и аренаш цхьана кIиранах самсайехира цара.

Хаза лаьттара денош а. Нурседас, сарралц чу ца йоьрзуш, шен белхалошца тайира шайн аре. Тахана а Iуьйранна дуьйна йоллура и хьаьжкIашна йуккъехь, чу а йахаза, шен сийна косынка, лаба йеш, хьалха а оьзна, бухадисина асарш дIадохуш. Селитин звено а йуккъе оьзна, шорйинчу Нурседин бригадехь дукхахберш хьаьжкIаш дика йевза нохчий бара. Луценкос шайна ма-хьеххара, беакIов бенан хормехь йийнера цара хьаьжкIаш. Нурседа йоккхайеш аренга хьоьжура: лаккха хьалайахана хьаьжкIаш, мохехь сийна дехий лергаш а лестош, шабарш деш, вовшашна тIетеIара, луьйдиг йаьттIачохь, дашо церг санна болу, можа буьртиг а оьхьуш.

«Хьаьнгга а гайта мегар ду хIорш-м!» — бIаьрг буьзира бригадиран. Бакъду, церан майданна йисттера дуьйна, доза билгалдеш, йуккъехула бецан кес а даьккхина дIайоьду, мукх а, кIа а дийна аре-м йара бIаьрг Iабош: лакхадаьлла и йалта, йоллу аре дIалаьцна, мело хьоькхучу мохехь, хIорд санна, техкара, сийначу тулгIенийн моханаш а йетташ. Сехьарчу йистехь, шен белхалошца, малхехь верриг ватта а велла, кху кIиранах а чу ца воьрзуш, воллура Аскеров а.

Нурседина тIевеара иза.

— Эрна гIерта хьо, — забар йира цо. — Хьан «кукурузник»… хIа!.. Йуха а Сочехь ву хьуна… Итонца лаьтташ… кхуза вогIур а вац, — газета кховдийра Аскеровс.

Шайн йалтехьа корта ластийра:

— Муха хета хьуна?.. Хьо-х дуьхьал йара!

— Йацара те со-м царна дуьхьал… Ас мекхал хьаьжкIаш тоьлу бахара-кх… ХIинца а боху изза. Гой хьуна?!

— Гур ду-кх тIаьхьо: кIорнеш гурахь дагардо!

— Дика хьаьжча-м, уьш хIинццехь а го! — ца къарлора Нурседа.

Церан къовсар мел гена дер дара хаац, амма оцу сохьта, силам диллинчу боккхачу новкъахула схьайогIу кхоъ «победа», кхаьрга нислушшехь, асфальта тIера схьа а йирзина, шайн масалла ца лагIйеш, хецайелла кхарна тIейеара, ченан кIур оьккхуьйтуш. Охьабиссира кIайчу костюмашца, аьхкенан шляпанаш коьртахь, чено цIоцкъамаш а сирдина, районерий, областерий куьйгалхой.

Аскеровс, тIевахана куьг луш, маршалла хаьттира. Цаьрца обкоман хьалхара хьаькамаш а, лекхочу дегIахь, векъна, къено кхин цхьа стаг а вара.

— Накъост Вильянов — КПСС-н ЦК-н векал! — вовзийтира и райкоман секретаро. Вильяновс, коьртара схьабаьккхина, ченах цIанбира шен шляпа. Чан йиллича санна, сирбелла бара корта а.

— Де дика хуьлда шун! — тIевеара и, куьг луш. — КIай, муккхий-м сов дика хьийкъина!

Аскеров сихха Нурседехьа вирзира, и цунна а хозийла хьожуш.

— Дерриге а аш аьхна байлаттанаш хIорш ду?

— Ду-те, накъост Вильянов! Планаца деллачу дерриг а байлаттанаш тIехь кху бIаьста оханаш чекхдаха кхиира тхо, — гай тIехь ши куьг вовшахтесна, шен ма-хуьллу синтеме лоьра Аскеров.

— Дерригенна а тIе бохург санна, кIай, муккхий дийра оха! — тIетуьйхира баьхкинчаьрца тIевеанчу Истамбаровс.

— Ткъа хьаьжкIаш мел йийна аш?

Нурседа жимма схьахилира. Амма, шен шуьйрачу букъаца и дIахьулйеш, кхин а хьалха таьIира Аскеров:

— Ткъе пхиъ гектар.

— Кхин ца йийна?

— Тхан латтанаш тIехь муккхий, кIай дика хуьлура, накъост Вильянов, цундела, цкъачунна латта зуьйш, зенах ларлуш, кху шара хьаьжкIаш оццул бен ца йийра оха… ЧIогIа дикачу xIyx а ду оха дийна кIай, муккхий, — кIешкахьа вирзира Аскеров. И йоллу аре дIалаьцна, бIаьрг тIера ца баккхал, хаза техкара, кестта хьакханний бен ца деза кIай, муккхий.

— ХIетте а… Гой шуна, хьаьжкIаш а ма хьийкъи шун тIех дика. Ткъа мукх бийначу лаьттан эханна тIе, мукъна, уьш йийнехьара, мекхал шозза а сов хир йара… Цу тIе, гIодамаш а дуьсур дара докъарна! — элира Вильяновс.

Асарахь бохку колхозхой, метигаш, гаьмнаш карахь тIеоьхура, го беш. «Москвара ЦК-н векал кхаьчна!» — цу сохьта даьржинера. Шен метиг тIехьа а лаьцна, йистехьо лаьттара Селита. Гонах бара церан бригадера зударий, божарий: хIинцца схьакхаьчна тийна Джейран, йерстина Айгерим, мангалан куй тиллина Тавсолта, Керим, кхин нах а. Массо тата дайна лаьттара.

— Ткъа муьлш бу хIорш йийнарш? — хаьттира Вильяновс.

— Кхуьнан бригада ю! — Аскеровс, дIа а хилла, Нурседа гайтира.

— Сел кIезиг хIунда йийна ахь? — хьовзийра и Вильяновс, цуьнан карахь и дацар хуъушехь, цо а хIун олу хьажа. Аскеров, Истамбаров вулавелира.

Нурседа, лаьттан бIаьра а хьоьжуш, IадIара.

— Муьлхарниг йу шун бригада?

— Докъар кечдан, зударийниг… уьш…

— Иштаниг а йу?

— Йу.

— Болх муха бо аш? — къамел самадаккха гIертара Вильянов.

— Божарийн бригадаца къуьйсу оха… Цкъа тола а тоьлла, — элира Нурседас.

— Болх-м дика бора кхуо, — забаре йукъаиккхира Аскеров. — Амал вон йу-кх… гуттар къийсалуш!

— ХIан-хIа! Ма алалахь! И вон амал йац! — элира Вильяновс. — Йукъараллин дуьхьа, шен синтем а ца кхоош, къийсавалар, мелхо а, вайн керлачу адаман гIиллакхехь ду… Партехь йу-й хьо?

Корта байн охьабахара Нурседин, йуьхь цIийелира. Вильяновн лере а таьIна, райкоман секретаро, кхечарна ца хозуьйтуш, цхьаъ-м элира.

Нах-м кхийтира цо аьллачух, ца хезнехь а.

— Хилча хIун ду… нохчех?! — массарна а хозуьйтуш, цецвелира Вильянов. — Вайн Конституцица массо а къаьмнийн бакъонаш цхьабосса йу! Иза дохо цхьанна а ца йелла бакъо! Советски адамийн башхалла церан къомаца ца къастайо, церан гIуллакхашца бен! Балхахь тоьлларг — тоьлла ву!.. ЦIе хIун йу хьан?

— Нурседа.

— Ден цIе?

— Оха ца лелайо… Доцца: Нурседа — олу-кх.

— Нурседа… хаза цIе йу. Шун маттахь маьIна дуй цуьнан?

— Ду, — эхь хетта, сецира Нурседа.

— ХIун ду, Ткъа дийцахьа.

— Богу седа… бохург санна ду-кх.

— Товш цIе йу… хьуна йогIуш!

Шегахь товчу сийначу косынкица Нурседа, наха эхь доцуш ду олу, шен сийна бIаьргаш хIинца эхье охьа а дахийтина, лаьттара Вильямовна хьалха, доцца жоьпаш луш, наг-наггахь цуьнга хьала а хьожуш.

— Маса класс чекхйаьккхина ахь?