Лаьмнаша ца дицдо - Магомет Абуевич Сулаев

Хаьа суна, маццаъ цкъа хьайн йист ахь гIаттор йуй,

Со дIа а хьулвина, йуха ваьштатоха.

Амма со цуьрриг а вегавац хьох а:

Хьо дац ас жимачохь, пурхенаш хедош,

Цу бергийн татанца сайн динца хьешнарг,

И лаьмнаш ас идош, цецдаьлла хьежнарг?

ХIай, маса ва зама, ма йетта сох шело!

Хаьа суна, ахь со а халкъалахь вицвийр вуй,

Iаламал тIехйуьйлу, лаьмнаш а дIашарде,

Массарел тоьлла хьо, сол а хьо тулур йуй!

ХIетте а со хьох а ца кхоьру, хIай зама!

Со вацара, ойланийн нуьцкъалчу тIемаш тIехь

Хийлазза жимачохь хьол хьалхавийлинарг?

Хьан а ницкъ хир ма бац со сихха вайа!

ТIехула йаьржина — бохь боцу и стигал,

КIелхула даьржина — бух боцу латта.

ХIетте а лаьтта уьш адам мел деха:

Уьш лаьтта, уьш лаьтта адамийн дегнаш тIехь!

Ша ваьлча, жимма ладоьгIуш а Iийна, Рашида дийцира:

— Цунах Iалсолтин илли олу. Амма сан кIентан цIарах дац и. Тоххара, Граждански тIом болчу хенахь, Нохчийчуьра тхан ГIалгIайчу веанера, Гикалогара цхьа пакет Орджоникидзега дIакхето, цхьа къона нохчо-партизан Iалсолта. Тхан йуьртахь, тхан хIусамехь Iийра иза, кIира доккхуш. Цул тIаьхьа кхин цкъа а дуьхьал а ца кхийтира и. Схьагарехь, и вара бакъволу илланча. И илли элира хIетахь цо тхоьгахь. Со хIетахь иттара ваьлла, амма, иллеш дезаделла, уьш Iамош вогIура. Цуьнгара Iамийра ас и. ХIетахь дуьйна диц а ца ло, амма наггахь бен-м ца олу — сов хала ду и…

Вовшийн Iодика а йина, массо a, гIap йайина, дIасакъаьстира. Тавсолта, вухавогIуш, корта оллийна вара, иллино чахчийна, цуьнан ира йу кIорггера шен дагах Iоттаелла: «Тахана гу тIехь суна дага ца догIуш хIун диси? Массо а дагадеара суна… сайн ваша воцург! Телхина-те со?» — ша-шена реза вацара Тавсолта…

Беша тIе кхаьчча, цига а ца воьрзуш, тIехваьлла, шен новкъа вогIура и: болх балучохь вацара и тахана. МаьркIажан хан йулуш, чукхечира Тавсолта. ГIелвелла, нара тIе агIорвелира:

«Валале цкъа дIа, мукъна, кхачахьара цига… ХIумма а дацара-кх цигахь цхьа а кхин бакъо ца лахь а, дуьххьалдIа, са а доьIуш, вист ца хуьлуш, цигахь дIасахьежа витчахьана», — дагатесира Тавсолтина.

ЦIеххьана чувелира сакъераделла Керим.

— Гой хьуна, — элира цо, — вайн гIуллакх котдаьлла догIу. Вай оччадийла эшац! — стоьла тIехь даржийра цо газета: «Къинхьегаман байракх». — Нохчийн маттахь Алма-Атахь арахеца долийна хилла xIapa… Хьажал!

ШолгIачу агIон тIехь очерк йара, «Йахь йолу йижарий» аьлла, лакхахь Селитин, Нурседин сурт а долуш. Можах кахьаькхира Тавсолтас, Керима дийцира цунна, хIинца Алм-Атахь нохчех цхьацца накъостий ЦК-хь балха хIиттор а, вайнехан маттахь радиопередачаш йолор а.

— Вайнехан гIуллакх талуш догIу. ДIахоьцуш бу, тохара эрна лецна, вайн шира партийцаш а. Белхаш а лур бу, маьрша дIаса а лоьлуьйтур ду, боху, кестта! — воккхавера Керим.

— ЦIа маца дохуьйту? — цхьаъ дара Тавсолтин дагахь даим.

— Хаац… Кхузахь… цхьанхьа меттиг а къастийна, автономи йала а мега… йерриге бакъонаш йуха а йерзош… Иштаниг а дуьйцу…

— ХIан-хIа! — нара тIера хьалаиккхира Тавсолта. — Кавказехь бен эшац суна цхьа дахар а, йа бакъонаш а!.. Лаахь, бакъонаш а ма ло. Амма дай баьхна меттигаш схьайа!.. Сайн дайн кешнаш долччохь лаьа суна вала а!.. Ала а делирий и хьоьга?! Ца моьттура суна ахь и эр ду а!

Шеконе хьаьжира и газете а.

Селитас нохчийн маттахь газета тIехь зорбатоьхна цхьа илли дийшира дена:

ЦIеххьанчу орцано сихонца айвина,

Кхочучу ницкъаца накъостал дан лиъна,

Даймехкан декхаро гIаттийна вогIу со,

Шен дикчу кIенташка дIаала боху цо:

Де доьхна, Iаьржачу халоно хьовзийча,

Мацалло бIарздина, гIелонна кIелдисча,

Бохамна, харцонна йуьхь-дуьхьал хIоьттинчохь,

Собарах, стогаллех ма довла боху цо11.

Тавсолтин бIаьргаш цхьана метте догIаделира:

— Ишта йаздийраш а бу?

— Бу, — элира Керима. — Амма цу йуккъехула, къоман гIуллакхах хIинцале шайна хазна йаккха гIертарш а бу… Муьйлуш, сакъоьруш, эхь дайъина, чинашка кхийдаш… Дукха хан йоццуш цхьамма ЦК заявлени а йаздинера: ша хила хьакъ вара хIокху газетан редактор, важа дIа а ваьккхина, иза кулакех ву, аьлла.

— Тпуй! Делан неIалт кхунна! Декъаза къам хилла-кх вай! Декъаза! Сел кIезиг бен боцчу вайн дешначаралахь а оццул йовссарш хилча! Делахь а, газете а йазло, чу радио а йиллийта вайна, ши йоI! — омра дира цо мехкаршка.

* * *

1957-чу шеран июлан довхачу дийнахь колхозан контора йуьззина чугулбеллера правленин а, парторганизацин а жигархой. Райкоман векало хаам бира хIинцца Москвахь антипартийни группа йохийнчу ЦК-н июльски Пленумах лаьцна. Партин ХХ-чу съездан толам цо кхин цкъа а тIечIагIбинера.

Цул тIаьхьа кхин а чIогIа хийцаделира нохчийн а, гIалгIайн а, массеран а дахар: болх кхин а диках балора, синпаргIато алсамйелира.

Нурседий, Селитий чIогIа йоккхайера хиллачу хийцамех, амма массо хIуманахчул боккха тамаш бора цу шимма хIинца Тавсолтин хийцавелла варах.

ДегI айделла вогIура хIинца балхара цIа Тавсолта. Цуьнан аз, тохара цIахь санна, йуха а стамделлера, ондда догура, цIоцкъамаш кIелхьара, декъа лепачу бIаьргийн нур а. Са чу деана, бедарца а лерина лела велира и хIинца. Маж — мекх а йуьртан парикмахерскехь доцца лоргуш, басардайтира: «Шемала а дуьллура гIина», — шена бакъо карийра цунна. Оцу хийцамах къаьсттина цецйаьллера Селита: «ХIун хила гIерта техьа?» — ойла йора цо. XIopа сарахь, кечлой, араволура воккха стаг. Кхин а цхьа хан йаьлча, массо уьш чохь а болуш, дог ца догIучуха эккхийтира дас:

— Зуда ца йалийча а вер вац!

Селита цеце дIахьаьжира цуьнга:

— ХIунда?

— «Цхьаъ мегар а йац, цхьаъ йоцуш мегар а вац», — кица далийра цо.

— Зуда йало хан йу хьан, ва дада?

— ХIинцца бен ма ца ваьлла со кхузткъара а…

— Мила йу и, дада? — хаьттира Нурседас.

— Джейран, — хIинццалц къайлехь латтийнарг гоьделира. Ши йиша, йист ца хуьлуш, IадIийра. Цу шимма и дика тIе ца эцарна, дог эшна аравелира Тавсолта.

— Хьо хIунда йац реза, Селита? Йалайайтахьа. Ца го хьуна цуьнан тохавалар?.. Боьрша ма ву и. Джейран вон стаг а йац.

— Кху вай цIа гlyp ду боххучу муьрехь, сов йуккъехула хета-кх… Иза а эцна… ненан коша тIе а муха хIуьттур ду вай. Суна-м хьарамло хета и!

— ХIунда хета? Вайн нана йелла дейтта шо даьлла. Цхьаболчара-м зудчунна тIе а йалайо зуда… И йу-кх хьарамло!.. Йалайайтахьа! Дуьне дай xIapa-м!.. Цунна доттагI а, вайна нана а хир, сан бераш а Iалашдеш…

— Ша йаллалц вайна йаьцнарг кошахь Iуьллу, ткъа xIapa сакъера ваьлла!

Нара тIехь йелла Iиллинчу ненан берчаш йолу куьйгаш дагадаьхкина, къурдаш дан йелира Селита.

— Ма йелхал, ма йелхал, сан йиша! Даим белларш лоьруш, муха Iийр ву дийнаниг, шен гIуллакх а ца деш. Ма йелхал!

— Ткъа… эхь, оьздангалла, вовшашна хьанал хилар стенга даха деза кху дуьнен чуьра? Буха буьсучара а