Лаьмнаша ца дицдо - Магомет Абуевич Сулаев
Шрифт:
Интервал:
Закладка:
— Мича бахьнина, боху?
— Израиль-махкаца къайллаха уьйр лелош ву аьлла… Бакъ ма дац и!.. Тхан-м вац цхьанхьа а дозанал арахьа вевзаш стаг…
— Ткъа хIун оьшуш лаьцна те иза?
— Хьанна хаьа?.. Сталинан амал йу-кх ша шекваьлларш, цаьргара бахьана а далале, хьалххехь чубухкуш… Гой хьуна, и жуьгтийн пачхьалкх — Израиль — кхуллуш, цо дикка гIo динера, и шегахьа хир йу моьттуш… Ткъа иза, мелхо а, Америкехьа йели, вайна дуьхьал йоьрзуш… ХIинца Сталинна дагадеана хир ду-кх, вайн пачхьалкхехь мел болу жуьгтий а хIинца дуьйна къайлаха цаьргахьа озабезам беш хир бу аьлла… Гой хьуна, вайн газеташ тIехь хIинца долийнарг… Иза хазахета ма дац!.. Вайн жуьгташкара даьлла хIумма а доццушехь, цаьргара и далале аьлла, хьалххехь царна хIума тоха дагалаьцна-кх.
— Молла-Несарто шен газана санна! — элира Керима.
Венкин соцунгIа хилира, ца кхетта. Керима дийцира:
— Молла-Несарт хилла шен газанна йетташ. Лулахочо хаьттина: «ХIунда йетта ахь?». «Йажа дIалоллуш йу xIapa»… «ТIаккха?» «Цигахь ас йийна сан копуста а йу». «ТIаккха?»… «Цо и йуур ма йу»… «Ой, цо и йаан а йаале, ма йетта ахь цунна?!»… «Хьалххехь йетта-кх… Кхано тIаьхьа хир ма ду»…
Венкин велавелира:
— Дера, тера-м ду!.. Дерриге дуьненан суьдан Iилманехь ду: хетарехь цхьа а стаг бехке цавар, цуьнан болу бехк билгало йоллуш гучубаллалц. Ткъа Сталин шекваьллехь а — и тоьуш ду-кх. Цо ша шекваьлларш хIаллакбийр бу-кх, хьуна, ца кхоош, хьалххехь, церан бехке а ца хьоьжуш… Пачхьалкхан дуьхьа а доцуш… шен синпаргIатонан дуьхьа!.. — тIетуьйхира Венкина. Керим шен даг чохь мелла а цкъа цецвелира иза цу тайпана луьра къамелаш шеца майрра дан вахьарх; йуха дагатесира: «Делахь а ший а тхойшиъ ши фронтовик а ву, хIинца цхьана хьолехь а ву»…
— И-м нийса а ма ца догIу цуьнан, ша мозгIар хиларе хьаьжча а, — элира Керима, Сталин семинарешкахь дешна хилар дагадеъна.
— Христианийн динехь ма ду: «Иттанна йуккъехь цхьаъ мукъна, бехк боцуш велахь, уьш массо а таIзарх мукъабита», — аьлла.
— Дан-м ду… Амма цо, бIенна йуккъехь цхьаъ бехке хетахь а, и бIе а хIаллак-м во… ХIинца кхин хIун долийна хаьий хьуна цо? — соцунгIа хилира Венкин. Керим сакхвелира.
— Хьажалахь, и шун къомах а хьакхалуш!.. — элира Венкина. — Америкин президенте, дукха хан йоццуш, гIо дар кхайкхийна вайн махкахь динехь болчарна… Ткъа хIун моьтту хьуна? ХIинцале кехаташ даьхкина-кх Москохара: динахошна тIехь тидам алсам а баккха, цхьаъ цаьргара доллушехь, кхоа а ма бе! ДIалеца! — аьлла!.. И хIун ду хаьий хьуна? Боцу бехкаш тIе а кхуьллуш, хIинца дуьйна чубохка болор бу, хьуна, уьш — «хьалххехь» — Сталинан амалехь. Гур ду хьуна…
Ший а Венкин Iачу цIеношна йуххе кхечира:
— Суна хьо дика вевза, со хьуна ца вовзахь а… — элира Венкина. — Ахь шайн къомана даьккхина орца а хаьа, бехк а боцуш хьо лаьцна хьийзавар а хезна… Со теша хьох… Со кхузахь Iаш ву… Сан цIе Петр йу, Керим. Гур ду вай кхин а! — аьлла, Кериме куьг а делла, и чувахара.
«Ма йоккха йукъ ца оьшу вайн заманахь стеган де хийцадала: дукха хан йоццуш вайн «мехкан элех» волу иза… тахана соьга нисвели», — бохучу ойланца ша схьавогIуш, Керимна гира, генара дуьйна а, тIамарш а йаржийна, верриг вела а вахана, дуьхьалвогIу цхьа стаг — йуххе тIекхачалц, вовзанне а ца вевзира иза.
— Маса шо, мел хан дIайели вай ганза, сан хьоме вешин кIант!..
Тойсум вара. ХIумма а хаза ца хийтира Керимна: «Кхин бIе шо а даьлла делара», — элира дагахь.
Тойсум маракхийтира. Керима, дуьхьал куьг а даьхьна, дIахилийра цо, оба ала дагахь, шена тIейерзийна бат. Цуьнан и тIуьна оба лога тIе нисйелира. Керимна и ганза а, тIе и вицвелла а, Баккъал а дукха хан яра: тIом а болабалале дуьйна. Кериман тайпана, дехойх лоруш гергара хуьлуш а вара иза, амма Керимна хезнера и мотт тухучех ву бохург а, хан а тоьхна, и лаьцна лелла хилар а.
Керима шийло ша тIеэцар ца тосаделлачух Тойсум самукъане векара:
— Хьажахьа, со йуххехь Джамбулехь Iаш ву, хьо кхузахь Iаш хилла, хIетте а вовшийн ву-вац а ца хууш Iа… Сан хьоме вешин кIант, муха деха шу, дийцахьа…
— Вон ца деха… ДIа Iаш ду…
Керима шен къамел, шор ца деш, гIеххьа дIакхоьхьура, ца хууш а цуьнга «чугIур ду вай» ца олуш. Тойсума къамел кхечу зил тIе даьккхира:
— Хьажахь, вайн къомана кху Iедало динарг? Исторехь цхьана а Iедало дина а дуй техьа и санна дерг?
— «ХIинца талла волавелла… Ларвала веза»…, — ойла хилира Кериман.
— Кхин а доьхнарш а дукха хилла: дийнна къаьмнаш дайина меттигаш а йу исторехь…, — жоп делира Керима.
Тойсума, къамел говза керчош, питане хеттарш дора, амма Керима царна дуьхьал жоп, Iедална гергахь а раз а доцуш, бакъдолчуьнгахьа оьзно лора.
— Ткъа нийса хетий хьуна хIинца жуьгташна дуьхьал лелориг?..
— «АхIа!.. Цунах лаьцна нехан йолу ойла таллар а тIедиллина хIокхунна», — дагатесира Керимна.
— Делахь а, уьш шаберш а ма ца хьийзабо… Цхьацца бехк баьлларш…
— Хьажахь, ас хьастагIа буса приемник чухула ладоьгIча, «Американ аз» чухула луьйш верг мила вара хаьий хьуна? ЦIенчу нохчийн маттахь Авторханов… Ма-дарра вайгахь латто хьал дуьйцура. ЧIогIа хьекъал долуш стаг вара… Суна вевзара иза…
«Цуьнца хьенан хIун уьйр йу хаа а лаьа»…
— Сан йац приемник. Ас репродукторх а тоам бо. ТIе, веддачу эмигранто дуьйцург дош хеташ а вац.
— И-м нийса бах, хьуна, ахь, — сиха вухавелира Тойсум.
— «ХIета, питана чуьраваьлла лело хьаькамаша ца могуьйтучух тера ду хIокхунна»…
— Хьо хIунда веънера? — хаьттира Керима шийло, къамел дIадерзо дагахь.
— Гой хьуна, мовлад йешийта дагахь вара со… Тхан цигахь, Джамбулехь, Iийна, молла Бауддин дукха хан йоццуш кхуза схьакхелхина, бах… И мичахь Iа ца хаьа хьуна?.. — хаьттира Тойсума, хьена ши бIаьрг кхунна тIехь а сацош.
— Цхьанхьа и кхузахьа ву бохуш-м хезнера суна, амма суна вевзаш а, мичахь Iа хууш-м вац иза, — элира Керима, шена хуъушехь.
— Делахь, со и лаха воьду… И оьшу суна! — аьлла, шуьйрра ши куьг а лестош, урамехула хьалаволавелира Тойсум…
ТIехволуш, ТавсолтагIеран чу хIоьттира Керим:
— Веъна, кхузахула лелаш Тойсум ву, хьуна… И чу ма виталахь… Ларлолахь цунах!
— Дала ларвойла шех! И-м суна вевза хьуна… Муха кхаьчна кхуза?
Керима дийцира.
— Тамаш бу-кх, цхьа зулам ца деш, дIаводахь! — велакъежира Тавсолта.
* * *
Цул тIаьхьа цхьа бутт а белира. Кериман, Венкинан цхьаьнакхетарш, къамелаш тIеттIа совдуьйдуш догIура. Венкин хьекъална кIорггера а, дуккха а хууш а, дуьненан йоккхачу политикех кхуьуш а стаг хиллера.
И ца гуш
