Лаьмнаша ца дицдо - Магомет Абуевич Сулаев

* * *

Кхин цхьа кIира а дIаделира Кериман цIаверзар доьзало а, и мел вевзачо а даздеш, дуьйцуш… Керим колхозехь шен хиллачу балха дIавахара…

ЙУХА А… ТОЙСУМ

ДIатиэкхара шераш: колхозехь болх а, чуьра гIуллакхаш а деш, бераш а лелош бехара йижарий. Воккха хилла Джамбул детъяслера детсаде ваьккхинера. Нурседас дукха къахьоьгура шина бераца. Йуург ца йезаш, эгIаза кхуьура Зама. Шиммо а роггIана цхьацца берийн сиркхош лехьайора: кхартанаш, кIаж-йовхарш, маждар, кIомарш. Тайдоккхургаш йуьйлура кест — кеста Замина. Стохка цунна легашка йаьхкина йекхоаш хIинцца бен дIа ца йевлира. ЦIена леладора бераш. ХIетте а, и ший а «дика ларадора», къаьсттина Джамбул. Йа хоттах эккхаргаш лоьлхуьйтуш, йа хьозашна речIа йийгIина, йа чIижаргIа кхуьссуш, йа шедага чухула чопанан лоппагаш хоьцуш, харцахьа лелий, лелий, доллу коч-хечий бехдой, вогIура и цкъацца.

Бедар керланиг оьцийла а ца хуьлура моссазза а, баккхийчеран лелийнарш вовшахйетташ, йома туьллуш, цхьацца мадар йора.

«Салматалла хила йеза!» — олура Тавсолтас а. ЙоI — дегабааме, кIант — дегала кхуьура. Кест-кеста дов долура церан. Тахана а, шен-шен «говрахь» шаьш Iашшехь, вовшахлетира и шиъ. ОьгIазйахана, шинна а туьйхира Нурседас.

— Ма йеттал сан маликашна! — Селитас хьаьстира ши бер.

— Ду… «Маликаш!»… Тохар цхьаъ «говра» тIе хаахь, вукхо и дIаозайора, собар ца деш… Ткъа хIинца шен-шенна аьлла, шиъ эцча а, цхьанна тIехь Iашшехь, важа а дIаийзориг гой хьуна?.. Хуьрсигаш!.. Шинна а цхьацца Iаж ло — боккханиг Джамбулна хIунда кхаьчча, олий, Зама йоьлху! Джамбула, ша стоьл тIера чу а тоьхна, варенин банка йохийна, ткъа шен и берриг а — гой хьуна? — варенеша буьзна пIелг Замина тIе хьежабо… Гайта!.. Маликаш мичара дара хIорш!.. Баккхийчеран йоллу амалш го-кх хIинцале гучуйуьйлуш: хIинца тайнигаш къуьйсу, кхано — гIаланаш къуьйсур йу!..

ТIейахана Джамбулан лерг хьовзийра Нурседас. Зама нанна тIе хьаьдира:

— Ма йетта… вита сан ваша!

— Гой хьуна? Ма тоьлу уьш вайл, — йелаелира Селита.

Цкъацца хьостура уьш нанас: «сан буьхьиг», «батIал», «сан бумбари»… — ца туьллуш цIе ца йуьтура. Селитас царна тукарца кехатех сурташ дохура; поппарех сурташ дан Iамадора, бираьнчика тIехь хохкура уьш. ДIадийшош, церан додеш, бишеш а нецас дуьлура. Тавсолтин а самукъадолура йоьIан берашца. Джамбул хIума йууш Iаш ша тIе моссаза кхечи а, хьовзавора и дадас:

— Йаалахь, Джамбул, хьуо вуззалц: вузар доцург дерриг валар ду, хьуна, нохчийн маттахь: мацвалар… шелвалар… гIелвалар… кIадвалар… сихвалар.. — олий, дIаволалора и. Джамбул велакъежара, амма карара баьпкан йуьхк дIа ца хоьцуш. И кхин а хазлора Тавсолтина: «ДIа ма хецалахь — ден мажал а тоьлу, хьуна, иза», — коьртах дай-й куьг хьокхура. Шинне а тIетаьIIина денна а нохчийн мотт Iамабора Тавсолтас: «Шен мотт цабезарг — шен халкъ а ца дезарг ву», — олура.

Дадолиг йа делакотам а лоций: «Букашка», — олура детсадехь Iеминчу Джамбула.

— ДIахеца и дедо! Къа хир ду хьуна! — тIечевхара Тавсолта.

— Дедо хIун йу, дада?

— И ахь лаьцнарг йу-кх.

— Къа хIун йу?.. Мэл хIун йу? — цхьа а ца дуьтура ца хоттуш бераша. Дада хьовзош, кхано йуха хоттура шайна цкъа Iамийна дешнаш, Дадас локкхар ластайора:

— Муха хир ву сел эс йоцуш! Малонча!

Кхин а тIекхетара хеттарш:

— Дада, малонча бохург хIун ду? ХIун йу эс?

— Малонча — хьо ву, аьлларг дан мало йеш волу. Эс хьоьгахь йоцург йу: цкъа Iамийнарг хаа деза! Кхийтин хьо?

Шена бераш кIордийча:

— Совцабел xIopш, кула хилла суна! — йоIе мохь тухура Тавсолтас. Амма кIеззиг садоIIушехь, йуха а бераш шена тIедоьхура.

Балхара ша хьалхехь валахь, Тавсолта детсадера Джамбул а, яслера Зама а оьций, вогIура цкъацца. Мелла а хийцавеллера иза. КIеззиг белшаш а охьаоьхура, хьажар а, аз а кIадделлера. Кест-кеста валарх ойланаш а йогIура коьрте: «Хан йели — къанвели; къанвели — вели… вели — дIадели… Велча дIадолу дерриг а цIенна… Вай кхузахь хьошалгIахь ду… хьовха, муха олура аша, сан бераш? ХIаъ… командировкехь!.. Цхьаберш муха ца кхета-те цунах… хьекъал а доллушехь… Ма лерана а лела-кх уьш кху дуьнен чохь», — олура цо. Амма хIинца а могушчу, ницкъ болчу дегIо, йах ца йеш, сихха дIалохкура и ойланаш: «Кхана лийр волуш санна, Iожална кийча хила, цкъа а лийр воцуш санна, ваха кийча хила!» — дагалоций, айалой, юха а ондда шен гIуллакхашна чувулура иза…

…ГIала а йахана, чуеанчу Нурседас цеце элира:

— Хьажахь, дада, Сталина хIинца жуьгтий а кхуза схьалехка болийнийца… Джамбулехь суна сайна а гайтира цхьа-ши доьзал… Цхьа буьрсо йоккха стаг а гайтира — академик йу, бахара… Лина Соломоновна Штерн…

— ЭхI! Ма дика ду!.. — корта ластийра Тавсолтас.

— Хьуна хIун дина жуьгташа, ва дада, хьуна-х уьш гина а бац?! — цецъелира Селита.

— Суна олуш хезна: жуьгтех тасавелларг тIаьххьара а хIаллакьхир ву?.. ХIинца Сталин кестта вухур ву… Гитлер а вуьйхира, жуьгтех тасавелча, — шениг дуьйцура Тавсолтас…

Баккъал а, газеташа ма-хуьллу жуьгтий йемалбан болийна мур бара и…

Районан почтехь цхьа кехат дIадала веана Керим рогIехь нисвелира районан суьдан хьалхенча волчу Венкинна тIаьхьа. Венкин Петр Родионович, тIамехь а хилла, орденийн «биъ могIа» некха хьалха а болуш, жуьгти вара, цхьанхьара-м кхуза балха ваийтина, и кхузахь Ia xIapa пхи-ялх шо а долуш. Ингалсан мотт хьоьхучу шен хазачу зудчуьнца, цунах тера йолчу, шайн кхозлагIчу классехь йолчу жимачу йоIаца, пачхьалкхан хIусамехь шенна вехаш вара и, цхьаьнцца а, тIекIаре йоцург, чукаре леха ца гIерташ. Керимца а кхин хьалха къамеле ваьлла вацара иза, Райцентрехь вовшийн дуккхазза а гина хиларна, геннара корта таIабой, маршалла хаттар доцург. Керим а хIинца доцца:

— Де дика хилда, — аьлла, кхин совнаха дош ца олуш, тIехьа хIоьттира цунна. Иза а, доцца жоп а делла, жимачу корехьа йуха а дIавирзира. Кериман тидам хилира иза схьавирзинчу секундехь цуьнан бIаьргаш тамаше гIийлачу аматехь хьежаран. Йа иштта хеттехь а, кхин ойла оцунна тIехь ца сацош дитира и Керима. Амма, жимчу корехула шега схьакховдийна кехат схьаоьцуш, цуьнан куьг дегор Керимна эрна ца хийтира. Гена ца волуш, сиха, йуьстах а ваьлла, дегочу куьйгаца Венкина кехат схьадостуш а, маса даржийна, тIетаьIна цо и доьшуш а, тидам хилира Кериман.

Керим, шен кехат дIа а тесна, корера вухаволлушехь, Венкин, ша лаьттачохь, шен кIайчу лекхачу хьажах хьацар тухуш, лестира, мокхачу басахь долу цуьнан кIеззиг тIедаьхкина бIаьргаш кхин а кхулуш.

— Хьуна вуо хили? — хаьттира Керима, хIумма а ца олуш, йуххехь латтар гIиллакхехь ца хетта.

— ХIума дац… Цхьа кIеззиг… ХIинцца дIадер ду… Баркалла!..

Цигара цхьаьний араваьлла и шиъ, йух-йуххе хIоьттина, вогlypa.

— Хьо а фронтовик ву?.. — элира Керима, мелла а къамеле вала лууш, вист ца хуьлуш вар бегIийла а ца хетта.

— Ван-м ву… Амма хIун башхо йу… йа