Лаьмнаша ца дицдо - Магомет Абуевич Сулаев

— Ас бечул хала-м хир бацара иза… делахь… хьо бакълоь… тIе, вайша цхьаьна а хир йу… — атта тIетайра Селита.

И иштта сиха тIейерзарх сакъераделлачу Нурседас маракъевлира йиша.

— Со реза цахиларна кхоьру хир йара хьо! — кхийтира Селита. — Со-м иштта коча а йаций.

Тавсолта а резахилира: ши йоI балхахь а цхьаьна хир йу.

Селита цкъа а йацара куьйган балхах къехкаш, тIе, чохьчул арахь даима самукъане а хетара цунна. ХIетте а, цхьаьна болх беш кхо бутт а балале, цкъа суьйранна шаьш чохь Iаш, апрелан дийнахь, Селитас кхоьллина-а элира Нурседе:

— Айса хьан звенохь бечу балхана реза йац со.

Нурседа цецйаьлла хьаьжира цуьнга: массарна а гуш, Селитас дог догIуш бора шен керла болх.

— Онда гIуллакх ца хета суна иза! Суна… сайнна къастийна цхьа звено йеза, — йелакъежира Селита.

— А-xIa-a! И дара иза. Хьайн жимачу йишин куьйга кIел хилар ца лайний ахь! — забаре тIекхохкайелира Нурседа.

Колхозан правленис, ша а йаьккхина, кхечу звенон коьрте хIоттийра Селита. Кестта шина йишин ши звено вовшашца йохье йалар дара районерчу газета тIехь дуьйцуш… Оцу гурахь хьалхара меттиг йекъначу шинне а сийлаллин грамоташ йелира. Нурседий, Кериммий правленин членаш а хаьржира! Шо а дика нисделира: шайна деллачу йалтех хIургон йоьттина керта йогIу шен ши йоI йайча, учахь Iачу Тавсолтин бIаьргаш къегира: «Иштта мехкарий-м цхьа мисхал а ца оьшу кIентел!» — дагатесира дена, амма цу сохьта, Дауд дагавеъна, бIаьргаш кхоьлира цуьнан.

* * *

Вукху I948-чу шеран мартехь Кериммий, Нурседий йуха а правленин членаш а хоржуш, Аскеров Джатыбай йуха а председателан заместитель хIоттийра. И-м хIумма а дацара, амма цо шен гамо кхаьрца, йуха а гоьйаьккхира. Правленехь шина йишина хIинца а кечйина грамоташ Аскеровс:

— Даима а цхьанне йалар нийса дац… кхин а бу… бицбан цабезарш! — аьлла, кхечарна хьовзийра. ХIорш IадIийра: и къийсар кIезга хIума а хетта. Йуха майхь а правленис ахчанца кхарна магийна совгIат а кхечунна дерзийра цо. Бакъду, Москва выставке йаха июнь баттана йолу путевкаш — м кхарна йала сацийра. Иза кху шинна кхин а хазахийтира.

Амма Керимна хезира Аскеровс, шена йуххерчун лере а таьIна, олуш: «Цига уьш комендатуро бохуьйтур а бац-кх, хьуна: кху шара царна тIехь хIоттийна режим кхин а чIагIйина цхьадика…»

Ши кIира а делира — путевкаш схьайалар хьаха а ца дора. Правлене йахара Нурседа. Стоьл тIехь йаздеш Iapa Аскеров. Цкъа хьала а хьаьжна, йуха а шен кехаташна тIе вирзира иза.

— Де дика хуьлда, накъост Аскеров! Со-м… оцу путевкех хатта йеанера!

— ХIа-а!.. Де дика хуьлда, Нурседа, — пIелгашна йуккъехь къолам хьийзабора цо. — Собардан деза боху цкъачунна… Тхуна-м дика накъост хетара хьо… Делахь а, лакхара бохург а ду-кх лара дезаш. Шу санна болчарна цкъачунна уьш ца луш, собардар тадо!

«Шу санна болчарна» дешнаш цхьа шатайпа элира Аскеровс.

Нурседин голаш малйелпра.

— Тхо саннарш хIун оьшу, масала, хьо санначел? Цхьабосса дац вай?

Аскеровс бат саттийра:

— Дац-те. Со окопа чохь ваьллина… тIамехь! Цу хенахь шуьнчара лелийна тешнабехк а… хезна вайна… Шух хуьлу тешам! Нийса даьхна шу цIера!

Нурседин йоIбIаьрг шорбелира, йуьхь, кехат санна, кIайелира. И цецйелира бахьана а доцуш, сел чIогIа шаьш цунна цадезарх. «ХIун тешнабехк?» — ца кхетара иза. Аскеровга цкъа дера йистхила дог а хилла, амма легашка хорам хIоьттина, арайелира и, шен дагахь «цкъачунна, Къуръанор-кх!» — аьлла.

Цу хьокъехь Нурседас цкъа-шозза а Джамбул-гIаларчу хьаькамашка дахьийтинчу аьрзнашна дуьхьал цхьа а жоп ца деана, хIинца цо Москварчу хьаькамашка йаздина кехат цуьнан дехарца тахана Керима, Джамбул-гIалин станце а веана, Москох йоьдучу цIерпоште дIадахьийтира.

ЛАГЕРШКАХУЛА

Нурседин кехат Москва йоьдучу цIерпоштан почта лелочу йаьшки чу а тесна, Керим перронехула вухавогIуш, цхьамма-м тIехьахула байн пхьарс лецира цуьнан гоьллехь.

Схьакхетта и куьг дайн доллушехь а, ца дезаделира Керимна.

Йухахьаьжча, аьчка-некъахойн хормехь вокзалан дежурни вара, кхунна тIе ши бIаьрг а боьгIна, лаьтташ.

— Валол соьца, — элира меллаша.

— Мича? ХIунда?

— ДIакхаьчча, хуур ду хьуна.

Станцерчу комендатурехь стоьл тIехьа хиъна Iаш, кхаьрга хьоьжуш, НКВД-н капитан вара.

— Схьагайтал документаш. — Керима паспорт дIауьйхьира.

— Комендатурера гIали чу бакъо?

— XIapa йу! — дIакховдийра Керима.

— XIapa лоьрашна тIекхача йелла йу, кхуьнан хан селхана дIайаьлла. Станце ван бакъо хьан йелла хьуна?

— Станци а гIалин дакъа дац?

— Хилча хIун ду? XIapa шуна дихкина доза дуй ца хууш ву хьо?

— Делахь, кхузара генахь а йац тхан комендантура. Цига телефон а тохий, хаттахь сох лаций. Со маьрша стаг ву.

— ДIавигал и КПЗ-е чу! — элира капитана.

— ХIунда? — цецвелира Керим.

— Ахьа Iедало хIоттийна низам цаларарна.

— Ас доьху суо Жал — тюберчу комендатуре дIавалар, йа цаьрга телефонехула хаттар: со церан учетехь ву.

— ДIавига! — омра дира капитана дежурничуьнга.

Керим стоьл тIехь лаьттачу телефонна тIекхевдира. ЦIеххьана ластош тоьхначу буйно карара телефонан мукъ кхоьссина дIабахийтира, Кериман куьг лазош. Дежурничо шозлагIа тоьхна буй Кериман лерган йуххе кхетта, бIаьргех суйнаш а тосуш, Керим охьавожийра. Цу сохьта айвелла, ша мичахь ву а дицделлачу Керима гIоддах йуха буй балийтира дежурничунна. Иза охьавуьйжира, мерах цIийш туьйсуш. Луларчу цIа чуьра схьаиккхира НКВД-н кхо сержант.

— ДIавехка! — капитана омра дешшехь, цхьамма Керимна тIе тапча а лаьцна, вукху шимма Кериман букъ тIехьа даьхначу куьйгех аьчган хIоз тесира. КIоргерачу ойлане вахна Iapa Керим хIинца сонерчу табуретки тIехь: цуьнан даго хьоьхура, кху цхьана минотехь собар цатоарна, кхуьнан дерриге дахар хIинца дуьйна беххачу муьрехь харцахьадаьлла догIург хилар.

Керимна а гуш, цу-сохьттехь акт хIоттийра, Керима дежурничунна, цо белхан декхар кхочушдечу хенахь, тохарх лаьцна. Кхайкхина схьавалийначу, эскаран хормехь волчу лоьро, куьг а таIош, тIечIагIдира дежурничунна йина чов кхерамечех хилар.

— Сан лерг а ма ду, цо хьалха лазийна! ХIокхунна а де хьайн тешалла! — элира Керима.

Лор цкъа тидаме цуьнгахьа хьаьжира.

— Иза цуьнан ша охьа а кхетта лазийра… Хьажа оьшуш а дац! — аьлла, капитана дIавахийтира лор.

Керим КПЗ-чу дIавигира. КПЗ нохчех, гIалгIайх йоьттинера. Йукъ-кара кхарачайш а, балкхарцаш а нислора. Цхьамма а ца хоттура, вовшашка, къам хиъначул тIаьхьа: «Хьо хIунда валийна»? Массарна а дика хаьара коьрта бахьана спецпереселенец хилар дуйла.

Буьйса тIееара. Леккха, тIе ца кхочехь, тхевнах дIатесна электролампа йогура гIийло, тIехула аьчган бой а лаьцна. Наб ца кхетара: хала дара, кIелтесна черт бен кхин хIума а йоцуш, йекъачу цементан цIенкъахь набкхета. Амма чохь берш-м Iохкура, вовшашна тIеттIатевжина «харр» деш. Эххар а наб озийра Керимна а. Кестта хааделира шен вортан йуххехула, лергашна тIехьа, садолу хIумнаш лелаш.

IадIара, набарх ца воха гIерташ. ЦIеххьана къовзийра лога тIехь. «Къийзоргаш хир йу», — дагатесна, бIаьргаш биллина охьахиира и. Кхин цкъа