Чаканьне, альбо Зацемкі 1995-га году - Барыс Пятровіч

БАРЫС ПЯТРОВІЧ

ЧАКАНЬНЕ, альбо Зацемкі 1995-га году

«І азірацца стаў я недаўменна,

Нібы ў быцьцё вярнуўся з небыцьця...»

Дантэ. «Боская камедыя» - «Пекпа».

1.

Цені паўзьлі па зямлі. Доўгія цені, з якіх нараджаецца вечар, каб памерці ў ноч. Нясьпешна, але няўмольна, няўхільна, набліжаліся яны да ног Стаха і спыніць іх — азначала спыніць час, спыніць жыцьцё. Цені на­лежал! не навакольным дрэвам і дамам, а сонцу, якое хавалася за гэтымі дрэвамі і дамамі, якое зыходзіла адсюль некуды туды, дзе цені цяпер зьмяншаліся, дзе цемра скурчвалася і зьнікала, дзе нараджаўся ясны дзень. Любы зыход ёсьць нараджэньне? Мажліва, і так. Але ня тут, а недзе там... Стах наступіў на блізкі цень, аднак ён абняў сабою ягоны чаравік, накрыў, узяў у палон, і Стах адчуў холад ценю, нібы засунуў нагу ў гурбу сьнегу. Холад не фізічны і таму адчувальны яшчэ больш страшней. Сонца забірала адсюль ня толькі сваё сьвятло, але і цяпло. Забірала, каб заўтра зноў гэтаксама няўхільна - немінуча - аддаць і сьвятло, і цяпло людзям. «Дык ці варта змагацца з насоўваньнем холаду і цемры, — падумаў Стах, — ён, яны, наколькі непазьбежныя, настолькі часовыя. Законы прыроды адзіныя для ўсіх і кожнаму краю рана ці позна трэба адпачынак. Хай і наш адпачне... Мажліва, продкі нашыя пажылі ў ясны дзень, мажліва, нашчадкі нашыя яшчэ пажывуць. А на нашую долю дасталася ноч...»

Стаху балела за тое, што адбывалася ў краі. Ён упарта, пакутна шукаў выйсьця для сябе, а знаходзіў толькі апраўданьні бяздзейнасьці. Гідка было адчуваць сваю слабасьць перад сістэмай, моц якой здавалася непарушнай, як законы прыроды. Крыўдна было жыць чаканьнем, бо жыцьцё адное і яго не перачакаеш...

Наляцеў вецер. Рэзкі, нярвовы. Прыгнуў галовы дрэваў, вычасаў пажоўкпыя лісты, што з апошніх сілаў трымаліся за жыцьцё. Шырокі, нібы спрацаваная даланя, кляновы ліст апусьціўся на плячо Стаха, пагладзіў яго, быццам пашкадаваў-паспачуваў, альбо — разьвітаўся, і зьехаў на лаўку. «Восень... Вечар года, які нясе ноч — зіму. I тут — спачын...» — падумаў Стах. Ці не таму думкі ягоныя круціліся сёньня вакол аднаго — спачыну, ці не таму толькі пра набліжэньне яго гаварыла яму цяпер прырода, што быўён вельмі стомлены. Некалькі апошніх месяцаў працаваўСтах над карцінаю. Дзесяткі варыянтаў, сотні эскізаў адпрэчыў, перш чым пачаў пісаць. I вось праца падыходзіць да канца, а ён — незадаволены ёю. Грызе яго чарвяк сумліву. Нібы нехта, брыдкі і агідны, шэпча яму: «Ня тое, зусім ня тое выходзіць у цябе, ня тое, што ты задумваў...» Хоць сябры і жонка ўзахапленьні, хоць і сам ён бачыць, што ў гэтай карціне «падскочыў» вышэй за самога сябе, аднак... Аднак штосьці ў ёй не задавальняла яго. Што? Ён пакуль ня ведаў. Шукаў і не знаходзіў. Бывала з ім такое і раней, але тады ён альбо быў больш упэўнены ў сабе і пакідаў усё так, як скпалася, альбо менш ведаў і веды не перашкаджалі яму (як не дапамагалі цяпер), таму выйсьце знаходзіў хутка. Гэтым жа разам ён, напэўна, занадта сур’ёзна паставіўся да свае чарговае, так — чарговае, а не этапнае, работы, бо нішто з таго, што ён прыдумваў, ня «бачылася» яму на карціне, як завяршальны штрых... Таму яна развальвалася, распадалася на астраўкі, зьяднаць якія ў адзіны мацярык ён ня мог...

Сёньня вечарам Стах ачуўся ў той момант, калі стаяўля карціны з кухонным нажом, гатовы кінуцца на яе, пакроіць на кавалкі, зьмесьці іху кут і пачаць пісаць нанова. Ачуўся і вырашыў выйсьці ўблізкі скверык, каб адпачыць, каб забыцца. Бо ён раптам зразумеў, усьвядоміў, што незадаволенасьць гэтая перапаўняла ня толькі яго. Яна зыходзіла і ад няскончанай карціны. А жаданьне зьнішчыць свой твор — ці не было то жаданьне зьнішчыць сябе? Бо абрыдла яму шукаць выйсьце, а знаходзіць апраўданьні, бо зразумеў ён, што толькі беларус, толькі мастак і ня болей за тое...

Цямнела надзіва хутка. Літаральна на вачах гусьцелі фарбы празрыста-бясколернага паветра. Цені даўно сабраліся разам, у адзін, вялізны, які ўвабраў у сябе ўвесь горад. Паўз лаўку, на якой сядзеў Стах, праходзілі нейкія людзі, праносілі свае пахі, фарбы і словы. Скверык амаль апусьцеў. «Паехалі» дамоў маладыя бабулі і маці з унукамі і дзецьмі ў вазках. Зьніклі і сабакаводы. I сапраўды — сабакаводы, бо водзяць яны сваіх сабак, баяцца нават спусьціць іх з павадка, каб не зманілі і ня скралі... Не, водзяць сваіх гаспадароў сабакі — цягаюць за сабою ад дрэва да кусьціка, пырскаючы патроху ледзь не на ногі клапатлівым «уладарам».

На вуліцы запалілі ліхтары і ў скверыку стала яшчэ цямней. Стах застыў у роздуме — маўклівы, нерухомы — і збоку магло падацца нават, што ён дрэмле.

— Малады чалавек, а малады чалавек! — ля Стаха спыніўся нейкі мужчына, на выгляд амаль дзед, але ў паставе ягонай адчувалася яшчэ моц і сіла, а ў рухах

— лёгкасьць. — Малады чалавек, вы ня скажаце — дзе тут магіла Пфляўмбаўма? — Мужчына спытаў і пільна ўгледзеўся ў вочы Стаху. Гаварыў ён з заўважным акцэнтам. Прыбалтыйскім, падобна?

«Магіла Пфляўмбаўма?..» — Стах урэшце зразумеў, пра што ў яго пытаюцца, і страпянуўся: і сапраўды, некалі на месцы гэтага скверыка былі могілкі. Нямецкія — лютэранскія - могілкі. Але бальшавікі гадоў пяцьдзесят таму іх зьнеслі, магілы выраўнялі, а надмагільныя пліты з гатычнымі надпісамі разабралі месьцічы на падмуркі дамоў. I ніхто, мусіць, цяпер у цэлым горадзе не пакажа тое месца, дзе была некалі магіла Пфляўмбаўма...

— Карла Іванавіча Пфляўмбаўма, — сказаў чалавек і на гэты раз акцэнт ягоны падаўся Стаху яўрэйскім і сам ён падобным да яўрэя, старога менскага яўрэя.

— Ня ведаю, — адказаў Стах, — тут даўно скверык. Я пасяліўся — скверык ужо быў. Спытайцеся мо ў каго са старэйшых.

— Які скверык? — перапытаў мужчына зьдзіўлена. Роблена зьдзіўлена, але таго хапіла Стаху, каб адняць сьпіну ад лаўкі і агледзецца. I праўда: які скверык? Стах сядзеў на могілках і вакол былі надмагільныя пліты. Сурова перамежваліся яны між сабою, стаялі вышэй- ніжэй нібы дамы ў начным горадзе, але не абыякава, не хаатычна, як на Кальварыі, а строга, акуратна.

— Тут быў... тут заўсёды быў скверык... — толькі і змог прамовіць Стах і падумаў: «Пакуль зусім не сьцямнела, трэба ісьці дахаты, класьціся спаць і добра адпачыць... Адпачыць, бо так нядоўга і з глуздоў зьехаць...» Могілкі, падобныя правільныя могілкі з пагрознымі надмагільнымі плітамі, незусім беларускія і разам з тым спрадвечна-беларускія, і павінны былі быць на ягонай карціне. Менавіта іх там не хапала. Якраз такіх. Толькі вось дзе? У правым куце на «залатым сячэньні»?..

— Ну, скажам, скверык тут быў не заўсёды, і вы гэта цудоўна ведаеце, — сказаў мужчына, прысеў побач са Стахам на лаўку, дастаў з кішэні люльку, набіў тытунём з прыгожае, чорнае ў чырвоныя кветкі, табакеркі. — Прабачце, малады чалавек, у вас запалак ня будзе?

— Няма... Даруйце, але нічым я вам дапамагчы не магу... Я сабраўся быў ісьці дамоў, таму яшчэ раз да­руйце...

— Пачакай, — раптам безапеляцыйна прамовіў мужчына, — не сьпяшай, мне, уласна, не магіла Пфляўмбаўма трэба. Я і без таго ведаю, дзе яна. Вунь, бачыш, над плітою крыж гатычны каменны?.. То яна. А прыйшоўя па іншай справе. Я прыйшоў, каб паказаць табе тваю магілу...

— Маю магілу?.. Мне?..

— Непасрэдна.

— Прабачце, але мне не да жартаў...

— Я і не зьбіраўся жартаваць. Пойдзем, пакажу.

Стах ня быў загіпнатызаваны і, не зважаючы на стому, якздавалася яму, цалкам валодаўсабою. Прынамсі, мог крытычна мысьліць, мог не паддацца на спакусу, мог, думалася яму, у любы момант спакойна разьвітацца з незнаёмцам, устаць і пайсьці дамоў. I калі што і ўзяло верх — дык простая цікаўнасьць, так думаў ён, і жаданьне праверыць сябе ў незвычайнай сітуацыі. На гэта, пэўна, і разьлічваў мужчына.

— Пойдзем? — перапытаў ён і пыхнуў дымам — белым на тле цемры, лёгкім у сьвятле ліхтароў і — сапраўдным: Стах пачуў прыемны пах яго, далікатны і тонкі. Калі і як незнаёмец прыпаліў — Стах не прыкмеціў.

— А чаму б і не, — асьмялеў раптам Стах, — пойдзем.

Хацеў таго Стах альбо не, аднак у словах ягоных чуўся выклік, лёгкая іронія і зьдзек. Толькі вось над кім іронія і зьдзек— над сабою ці над мужчынам? Каму выклік? Паколькі Стах быў амаль упэўнены, што перад ім рэальны чалавек, то і першае, і другое, і трэцяе адрасавалася толькі яму самому. Ён не любіў у сабе гэтую разважлівасьць, асьцярожнасьць, боязь рызыкі, разьлік — памяркоўнасьць, як цяпер любяць казаць

— і таму час ад часу кідаў сябе прымусам у нейкую авантуру, з якое, бывала, выплываў яшчэ больш раззлаваны і незадаволены сабою.

Мужчына і Стах прайшлі колькі дзесяткаў крокаў углыб скверыка-могілак і спыніліся ля сьвежага жоўтага грудка, у які быў уторкнуты кепска пафарбаваны драўляны слупок з чорнаю металічнаю шыльдачкаю. На ёй сьвяціліся сьпешна, але ня скажаш, што неахайна, напісаныя белыя словы і лічбы. Прозьвішча, імя, імя па бацьку Стаха. Прычым імя поўнае, пашпартнае — Станіслаў, а ня творчае, не сямейнае, пад якім яго ўсе ведаюць. і даты. Нараджэньня і сьмерці. Нараджэньня... і... сьмерці: 12.10.199... Лічбы паплылі перад вачыма Стаха: год быў сёлетні...