Чаканьне, альбо Зацемкі 1995-га году - Барыс Пятровіч

— Гэта — праўда?.. — непаслухмянымі сухімі вуснамі прамовіў Стах. Прамовіў-спытаў: — Гэта — праўда: мне засталося жыць толькі сем дзён?.. — I ўбачыў свой здымак на магіле пад слупком. Ягоны любімы здымак. У чорнай рамцы і з чорнаю паласою наўскосунізе... I пачуў густы пах сырой зямлі і незасохлае фарбы, якім было настоенае паветра.

— Так, толькі тыдзень — спакойна адказаў мужчына, узяў люльку і пыхнуў дымам, — роўна праз тыдзень ты прыйдзеш сюды, у гэты скверык, сядзеш на тую самую лаўку і будзеш чакаць мяне. Я прыйдуда цябе... Каб разьвітацца. Бо здарыцца з табою тут тое, што і павінна здарыцца: інсульт. Ты засьнеш ціха і пакорліва на гэтай лаўцы і ніхто не здагадаецца табе дапамагчы, ніхто ня выкліча «хуткую». А калі прыбяжыць шукаць цябе жонка, будзе ўжо занадта позна...

— Позна... — толькі і змог паўтарыць апошняе слова мужчыны Стах. Ён ня быў разгублены. Ён ня быў зьдзіўлены. Ён быў абыякавы да ўсяго, быццам не ўсьвядоміў яшчэ, што размова ідзе пра яго. Але — «быццам», бо ён усё разумеў. Толькі вось як рэагаваць на гэта ня ведаў. Успрымаць сур’ёзна, распытаць падрабязнасьці, альбо пасьмяяцца, пакпіць з мужчыны, — розум не падказваў яму выйсьця. Розум маўчаў, нібы прымаў словы мужчыны за ісьціну.

— Так, позна, — гэтаксама спакойна паўтарыў муж­чына і дадаў, — ужо сёньня позна нешта зьмяніць. Нельга. Немагчыма. I ты ня зможаш цяпер ні аддаліць сваю сьмерць, ні нават прысьпешыць, што б ні рабіў дзеля таго. Бо ня важна, як ты памрэш, важна — калі. А памрэш ты роўна праз тыдзень — 12 кастрычніка, увечары... Ад інсульту. I будуць адныя шкадаваць цябе такога маладога і таленавітага, а іншыя зайздросьціць лёгкай сьмерці... У цябе цяпер ёсьць толькі адзін выбар: як пражыць, што зрабіць за гэты тыдзень. А ў астатнім — ад лёсу не ўцячэш. I я адно — падказаў табе наканаванае.

Стах маўчаў. I тады незнаёмец загаварыў зноў:

— Каб ты канчаткова паверыў мне, а не палічыў, што нашая размова нейкі сон, мроіва, трызьненьне твайго стомленага розуму, скажу вось што: цяпер восем гадзінаў, а сёмай твае жонка і дачка пайшлі ў тэатр і будуць вяртацца адтуль а палове дзесятай. На скрыжаваньні ля Гарадскога валу ў іх аўтобус на поўнай хуткасьці ўрэжацца «мерседэс». Не хвалюйся, усё абыдзецца лёгкім спалохам, толькі адна жанчына зломіць рукуды нехта нос разаб’е падаючы. Але дачка і жонка табе абавязкова раскажуць пра гэтае здарэньне, што адбудзецца праз паўтары гадзіны.

I ўсё ж мужчына падабраў вельмі зручны момант дзеля сустрэчы са Стахам: той быў надта спустошаны, каб імгненна рэагаваць на ягоныя дзіўныя словы, калі не паведамленьні, каб з нечым спрачацца, каб нешта ўдакладняць... Праз колькі хвіляў няёмкае цішыні, мужчына дастаў з кішэні гадзіньнік, пстрыкнуў вечкам, хмыкнуў сам сабе і прамовіў разьвітальна:

— Ну што ж, калі ты ўсё зразумеў, то — бывай. Мне пара. Не дзякуй, ня трэба (быццам Стах зьбіраўся яму дзякаваць), а праз тыдзень — прыходзь сюды, у скверык, на любімую лаўку. Узваж усё і прыходзь. Абавязкова. I, можа, яшчэ ўбачымся... Бывай.

Стах увесь гэты час, як зачараваны, ня зводзіў вачэй са сваёй магілы, са здымку, з якога ён мёртвы ўглядаўся ў сябе жывога. А таму і не заўважыў нават, як і куды зьнік мужчына. Ці пайшоў ён, ці растаў на месцы бы дым з люлькі... Але могілкі былі яшчэ вакол Стаха — рэальныя, сапраўдныя, старыя могілкі. I Ma­rina ягоная была перад ім. А значыць ён ня спаў і ня трызьніў. Стах дастаўз кішэні насоўку, зачарпнуўжме­ню сыраватага жоўтага пяску са сваёй магілы, высыпаў у хусьцінку, згарнуў яе, завязаў і паклаў у кішэню. Вакол ужо былі проста могілкі, ня тыя — нямецкія, а нейкія іншыя, якіх Стах ня ведаў, ня бачыў раней... Стах яшчэ раз зірнуў на дату сваёй сьмерці: 12.10... павярнуўся да яе сьпінай і пайшоў у бок сьвятла, у бок вуліцы, на якой, адсюль бачна было, не спынялася жыцьцё — нізка над асфальтам плылі аўтамашыны і сьпяшаліся некуды людзі.

Так, горад яшчэ ня спаў. Ціхенька прасьлізнуў паўз Стаха амаль пусты 57-ы аўтобус. Кіроўца эканоміў паліва і машына кацілася ўніз з адкпючаным рухавіком. 3 міліцэйскае школы з дружным рогатам выйшла некалькі хлопцаў у форме. Стах азірнуўся. За ім быў той самы скверык, уякі ён увайшоўнадвячоркам. Ня могілкі

— скверык, з рэдкімі, тоўстымі старымі дрэвамі, маленькі, наскрозь працяты скразняком вулічнага сьвятла. Пусты. Звычайны. Аднак Стах чамусьці быў упэўнены, што ўбачанае і пачутае ім тут — праўда, а ня сон, не «трызьненьне стомленага розуму». I ўпэўненасьць гэтая — ня рэшткі гіпнозу. «Толькі тыдзень... Мне застаўся адзін тыдзень жыцьця...» — падумаў ён падыходзячы да свайго дому. Яму ідзе трыццаць трэці год, ён толькі-толькі ўзьбіўся ў творчасьці на нешта сваё, перад ім пачала адкрывацца прывабная будучыня, і вось — трэба паміраць... «Не хачу!..» — пульсавала думка, білася, як птушка ў клетцы, ірвалася на волю, у крык, але заглушала яе іншая: «Што рабіць? Як жыць?..» Не — «Як дажываць?» У яго ёсьць тыдзень, каб нешта зрабіць, каб, мажліва, зьмяніць свой лёс. Усяго тыдзень! Не — цэлы тыдзень... Але незнаёмец сказаў што нічога зьмяніць ён ня зможа. Нават, калі зараз паспрабаваць забіць сябе, зрабіць харакіры, як Місіма, скінуцца з дзевятага паверху, як Янішчыц, ці засіліцца, як Ясенін — усё роўна «адкачаюць», і памрэ ён, пасьля пякельных пакутаў, толькі праз тыдзень: 12.10... У ягоных вачах зноў паўстаў надпіс на слупку над магілай... А значыць — цэлы тыдзень яму давядзецца яшчэ жыць... Давядзецца? То было мала, а цяпер зашмат: «давяд­зецца...» — пакпіў з сябе Стах.

Ён падняўся на другі паверх, доўга шукаў у кішэні ключы ад кватэры, а потым, не адразу трапляючы ў за­мочную шчыліну, адчыніў дзьверы. Дома нікога не было. Жонка з дачкою і сапраўды цяпер у тэатры (ведаць пра тое мог шмат хто — падумаў Стах), у ТЮГу, на «Калысцы чатырох чараўніц». Майстэрні Стах, як занадта малады яшчэ не займеў, не зарабіў: дзяржава не дала, як іншым. I з дазволу жонкі ён ператварыў у майстэрню адзін з трох пакояў «хрушчоўкі» — вузкі і доўгі бы труна, але з вакном не заслоненым дрэвамі, адкрытым сонцу. Стах увайшоў у яго, запаліў сьвятло. На мальберце, проста перад ім, стаяла няскончаная карціна. Была яна сярэдніх, можна сказаць, памераў: метр на метр трыццаць. Угледзеўшыся ў чорна-шэры простакутнік палатна, Стах адразу ўбачыў, дзе ён намалюе могілкі. На залатым сячэньні. Там, дзе цяпер жаўцела пляма, ад якой ён пакутаваў, як ад зубнога болю. Узяў фарбы, падабраў на палітры колер — колер нядаўняга вечару, насычаны ярка-бэзавай фарбай ценю ад заходзячага за дрэвамі нябачнага сонца. Стах падыходзіў да карціны, кідаў на яе рэзкія і лёгкія, мокрыя сьляды фарбы, адступаў пару крокаў, пазіраў часценька міргаючы, асьцярожна вяртаўся і лагодна, ласкава падпраўляў нешта амаль нерухомым пэндзьлем. Ён не баяўся сапсаваць карціну ўнясеньнем чагосьці новага, не запланаванага, не прадуманага загадзя, не прыкінутага наэскізе. Ён цалкам аддаўся інтуіцыі, таму пачуцьцю палёту, якое называюць натхненьнем, ці, калі бліжэй да мастакоў, — экстазам. Ён ня бачыў цяпер нічога вакол сябе, ён нібыта сам быў унутры сваёй карціны і толькі падмалёўваў, паднаўляў фарбу на лаўцы, на слупку на магіле... Дрэвы вакол сталі ўжо сапраўднымі, ён незадаволены быўтолькі небам: яно ніяк не хацела рабіцца жывым...

Бразнулі ключы ў замку — вярнуліся жонка і дачка. Стах адклаў пэндзьлі, выцер ад фарбаў рукі: ён любіў вымешваць фарбы ўказальным пальцам, каб адчуваць іх жар і холад. «На пытаньне: «Што рабіць?» — адказ знайшоўся сам, — падумаў Стах, — працаваць. Працаваць, як ні ў чым ні бывала. Працаваць так, каб за гэты тыдзень карціну закончыць...» Засталося вырашыць толькі — як жыць цяпер з тым веданьнем, што даў яму ў скверыку-могілках незнаёмец? Сказаць жонцы ці не?.. «Вядома, не, — рашуча астудзіў сябе Стах, — пакуль — не. А, можа, і зусім нічога не казаць. Хай лепш даведаецца пасьля. Тады, калі і павінна быць...»

У майстэрню ўбегла дачка. Радасная, шчасьлівая і разам — нечым устрывожаная.

— Ой, татка, як добра, як добра... Як файна! Я вы­расту і стану актрысай, — і закружылася вакол мальберта, нібы ў танцы. — А ведаеш, што на дарозе было? На скрыжаваньні. Усе так і ахнулі...

— Хуценька зьбірай кніжкі і спаць, — гэта ў майстэр­ню ўвайшла жонка. Строгая, якзаўсёды, калі справа тычылася «выхаваньня» і вучобы дачкі, — Заўтра рана ў школу, а ты танцы наладзіла. Спаць! Хуценька... I адразу ж палагоднела: — Ну як у нашага таткі справы? — падышла да Стаха ззаду, паклала галаву на плячо, зазірнула на карціну. —Адкуль узялася гэтая змрочнасьць? — адразу ўбачыла яна, памаўчала і дадала: —А ведаеш, у гэтым нешта ёсьць... Думаю, мусіць, гэта якраз тое, чаго і не хапала... Але ці ня могілкі ты пішаш? Так?

Стах давяраў ёй, яе густу. I не дзе там, глыбока ўнутры парадаваўся, што і сапраўды знайшоў выйсьце: менавіта могілак і на ставала ягонай карціне дзеля завяршэньня, дзеля закругленьня, дзеля закальцаваньня ягонай ідэі, дзеля замкненьня яе ў прасторы карціны, дзеля паўнаты цыклу жыцьця...