Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Шрифт:
Интервал:
Закладка:
– Тхоьгара гIалат даьлла, старшина, оха къинтIера валар доьху хьоьга. Бакъ а, харц а къасто хала, чолхе зама ма йу xIapa. Вай массара а дийриг пачхьалкхан, Iедалан гIуллакх ду. Бехкаш лоьхур бац вай. Сан дехар ду хьоьга сайна уллохь хилар.
Йуьртда, вист ца хуьлуш, дехьо лаьттах тIа а детташ хIоьттина лаьттачу хье тIехь сет долуш, хьаргIанан басахь йолчу шен говрана тIе а вахана, цуьнан вортанах шозза-кхузза дай куьг а тоьхна, луьйтана ког а биллина, каде нуьйра хиира.
Ардабьевскийна ца моьттучу тайпана, чам боцуш чекхйаьллера операци. Базаран майдана бIаьрг тоьхча, ирча сурт гора. Хоттала охьаIенийна хьаьжкIаш, кIа, борц, ахьарш, даманаш. КIелхьарйаха ца кхиина йисина ворданан чкъургаш, готанаш, нахарш, аганаш, маьрсаш, мангалш, аьтта кхийра пхьегIаш, кхиерш а. Шина сохьтехь болх бича, цхьа обарг а ца лаьцнера, цхьа топ а, тапча а ца йаьккхинера, лачкъийна цхьа бежана а, говр а ца карийнера. Вийна кхоъ а, чIогIа чевнаш хилла итт а стаг Iуьллура майданахь. Хетарехь, байъинарш а, чевнаш хилларш а оцу барамехь хилла ца Iapa. Цхьаберш кхузахь базарахь хиллачу йуьртахоша, гергарчара, бевзачара дIабигнера, йайн чевнаш хилларш шаьш дIабахнера.
Масех шо хьалха Соьлжа-ГIаларчу базарахь xIappa хьал хIоттийча, йоккха гIовгIа йаьккхира демократин зорбано а, белхалоша а. ВуьрхIитта нохчо а вуьйш, маситтанна чевнаш а йеш цигахь хилла гIуллакх, малархошна а, уголовникашна а тIе а теттина, дIадерзийра Iедало. И питана динарг ша доллушехь. Ткъа тахана кхузахь хIapa болх бинарш уголовникаш бац, пачхьалкхан эскаран дакъош ду, шайн коьртехь эпсарш а, уггар хьалха xIapa штабс-капитан Ардабьевский а волуш. ХIинца демократин зорбано йуха а гIовгIа йоккхур йу, белхалоша митингаш йийр йу, дерригенна а бехке Ардабьевский вийр ву. ХIетахь Соьлжа-ГIалин базарахь вийначу вуьрхIитта нохчочунна дуьхьал чIир йоькхуш, Къеди-Юьртан разъездехь пассажирийн цIерпошт а сацийна, Зеламхас вуьрхIитта оьрсий вийра. Хьанна хаьа, цо хIинца хIун дийр ду а? Ардабьевскийна а ма ца лаьа вала, цуьнан а ма бу доьзал. Ткъа Зеламхин куьг Iаламат деха а, бекхаме а ду…
4
Ардабьевский дог доьхна велахь а, салтий а, гIалагIазкхий а самукъадаьлла бара. Цара шина сохьтехь кхузахь бина болх стом боцуш ца бисинера. Оцу балхо цхьаболчеран йаххьашна а, догIмашна а тIехь девнан лараш йитинехь а, уьш йицйеш кара хIонц йеанера царна. Церан карахь а, кортош тIехь а, белшаш тIехь кхозуш а, пхьаьрсаш кIел лецна а гора вертанаш, башлакхаш, куйнаш, шаьлтанаш. ГIалагIазкхийн говрийн нуьйраш тIехьа дихкина а ду кузаш, истангаш, вертанаш, цхьацца баккхалех дуьзна галеш.
Нохчо вийча, гIалагIазкхи жоьпе озош, цунна таIзар деш меттиг ца хилла хIинццалц, цхьаъ доцург. Лурчах Соьлжа-ГIалахь хьалхий-тIаьхьий ши суд хилира. ГIалагIазкхичун говр лачкъийначу нохчочунна кхо шо ах шо хан туьйхира, ткъа нохчо вийначу кхечу гIалагIазкхичунна – кхо шо. Нохчашна таIзарш деш, гуттар тIех закон талхийна, къиза хиллачу эпсарна, администраторша таIзар дар, иза хIокху махкара дIа а ваьккхина, кхечу къоман махка а вахийтина, цигахь оццу дарже дIахIоттор дара.
Иза дерриг а дика хаьара штабс-капитанна. Делахь а хIинццалц ша цIена ларйина оьрсийн эпсаран цIе зорбанехь а, белхалойн митингашкахь а кхайкхош, бехйан ца лаьара цунна, цундела хIокху таханлерчу гIуллакхана цхьа бехказло лоьхура цо.
Ардабьевскийс шена тIекхайкхира оьгIазваханчуьра хIинца а ваставалаза йуьстах лаьтта йуьртда.
– И ворданашкахь баьхкина нах муьлш бу? – дIа пIелг хьажийра Ардабьевскийс.
– Ца хаьа суна. Декъий а, чевнаш хилларш а кхузара дIабига баьхкина нах хир бу-кх.
– Вало, царна тIевоьду вайша.
Уьш гуьмсахойн молла а, иттех гуьмсахо а вара. Ворданаш чу даржийнчу ча тIе, нисдеш, декъий охьа а дохкуш, йаххьаш дIахьулйеш, тIе истангаш туьйсура цара. Чевнаш хилларш кхечу ворданаш тIе хьалабехира. Кортош, пIендарш, пхьаьрсаш, настарш кегйинарш а бара. Цхьаболчара, лазаршна са ца детталуш, узарш дора, вукхара, цергаш ваьшта а теIош, хала садеттара.
– Хаттахьа оцу нахе, и байъинарш а, чевнаш хилларш а мичара, муьлш бу, хаьий царна?
Йуьртдас хаьттира нахе.
– Ца хаьа царна.
– Царна хIун дан ойла йу церан?
– Церан нах гучубовллалц декъий маьждига чу охьадохкур ду, ткъа чевнаш хилларш шайн цIахь кхобур бу. ХIокху майданахь буьтийла ма дац уьш.
– Дац дера-кх, адамаш ма ду уьш, разбойникаш хиллехь а.
Йуьртда реза воцуш дIахьаьжира штабс-капитане.
– Сан цхьа дехар ду хьоьга, старшина. И декъий дIадахьа гергарнаш схьабаьхкича, оцу кхааннан фамилеш, цIерш, муьлхачу йарташкара хилла а, хаахьа. Уьш разбойникаш хилар чIагIдеш, документаш дезар ду вайна.
Цецваьлла йуьртда, цхьана йукъана бага экъантIа а йаьлла висира.
– И сан декхаршна йукъадогIуш дац, господин эпсар.
– Хьан махка тIехь ма байъина уьш.
– XIapa сан мохк бац. Йуьртана а, станицина а йуккъера мохк бу. Хилларг къастор округан начальникан а, пурстопан а, полицин а декхар ду. Сайн йуьртах жоп делчахьана волу со.
– Дика ду. И документаш пурстопа хIиттор ду. Ахь, тоьшалла деш, царна тIе хьайн куьг йаздан ма деза.
– Аьттехьа а вогIур вац, – сацам боллуш корта ластийра йуьртдас. – Кхуза базара дукха адамаш догIу. Нохчийн массо йарташкара а, гIалагIазкхийн станицашкара а. Россера, ДегIастанара, Азербайджанера, Иранера. Массо а маьIIера. Суна хIун хаьа, уьш хIун адамаш ду? Йуха а боху ас, сайн йуьртах жоп делчахьана волу со. Аш, оьрсаша, олуш ма-хиллара, шаьш кегийна худар шаьш даа!
ХIокху Делан мостагIаша кхузахь тахана хIоттийнчу къематдийно а, цхьа ах сахьт хьалха, бугIанаш санна, ондачу кхаа гIалагIазкхичо йетташ, ша сийсазваро а оьгIазвахийтина, декъашна а, шен йуьртарчу баккхийчу нахана а тIевогIуш, говрара чувосса вицвина йуьртда, эххар а саметта веана, говрара чу а воьссина, нахана тIе а вахана, царна гIo дан вуьйлира.
XIapa тахана хIоьттинарг а доцуш, кхечу хьелашкахь Ардабьевскийс кхин мотт буьйцур бара оцу нохчочуьнга. Ткъа хIокху гIуллакхан тIаьхьалонах вогучу цо, хала садетташ, машаре къамел дира цуьнга. Амма иза эрна хилира. Ткъа, кхерийна, ша тIеверзалург цахилар нохчочо хаийтинера.
«Цхьа де догIур ду, ас кхечу aгIop хьоьца къамел деш!» – аьлла, aгIop туйнаш а кхоьссина, йаппарш йеш, говр чабола а йаьккхина, майданара дIавахара штабс-капитан.
…Ардабьевскийна хьалххе дуьйна гина тIаьхьало хилира хIокху гIуллакхах. Газеташа, орца доьхуш, йоккха гIовгIа йаьккхира. Нохчийн интеллигенци а меттахйелира. Эзарнаш адамаш гулделла йоккха йацахь а, дуккха а белхалой гулбелла, Соьлжа-ГIалахь митинг а хилира. Гуьмсехь хиллачу гIуллакхна бехкечарна луьра таIзарш дар доьхура цара Iедалера. Базарахь разбойникаш а, лачкъийна даьхни а дара, байъинарш а, чевнаш хилларш а отрядана дуьхьало йина разбойникаш бу бохуш, ца къарлора Вербицкий. И гIуллакх талла леррина вовшахтоьхначу Iедалан комиссис гучудаьккхира Вербицкийс дуьйцург харц хилар а, салташа а, гIалагIазкхаша а цигахь байъинарш а, чевнаш йинарш а Iедална хьалха цIена, шайн къинхьегамца хьанала баьхна, къен-миска нах хилар а.
Амма бехкенаш, даим а санна, таIзарза бисира. XIapa