Категории
Самые читаемые
RUSBOOK.SU » Проза » Историческая проза » Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

Читать онлайн Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

Шрифт:

-
+

Интервал:

-
+

Закладка:

Сделать
1 ... 84 85 86 87 88 89 90 91 92 ... 167
Перейти на страницу:
нохчий империн законашна арахьа ма бара…

XVI корта. Буьрса кхайкхамаш

Зеламха маьрша лела. Иза ларвеш 250 эзар нохчо ву.

профессор П. И. Ковалевский

1

XIapa тIаьххьара шо Iедалехьара зен-зулам ца хуьлуш, цо дукха са ца гатдеш, чекхделира Гати-Юьртахь. Йуьртара Iедал а CaьIaдaн а, цуьнан бартахойн а карахь дисира. Цаьрца-м ларабора гатийуьртахой, амма царал лакхарчу Iедалца къийса ницкъ бацара. Цундела уьш тIетаьIIина бIаьстенна йалташ ден кечлуш бара. Кагделла йа мортдоьлла делахь, ворданан дукъ, аьрша, йалкха, чкъург-милк, цергаш хуьйцура йа тойора. Гота, нох, мекханаш кечдора. Ворданан а, готанан а чкъургашна долчо силам, доцчо йоькаш хьоькхура. Стерчашна, бугIанашна алссам докъар а, хIоъ а луш, цаьрга садоIуьйтура.

Йуьртара дIасаваханчо йа дIасара вогIуш, йуьртахула чекхволучо деана керла хабарш дийцаре деш, суьйранна пхьоьханахь тIаьххьалц хIуьттий а, xoвший а Iара. Бакъду, и хабарш кхуза кхачале тIедеттий а, дестадой а хуьлура. Цхьадерш цхьа а бух боцуш, шайггара кхуллий а карадора.

Гуьмсан базарахь хилларг ма-дарра хаьара гатийуьртахошна. Кхузара масех стаг нисвеллера цигахь, кхоьш йохка ваханчу мискачу Дургин багара массо а церг а йаьккхинера, лерг а датIийнера. Йаьхна цергаш а, датIийна лерг а новкъа дацара цунна, дагахьбаллам бинарш цигахь йайна ши гали кхоьш йара.

Амма хIокху тIаьххьарчу иттех дийнахь массанхьа а даьржинчу цхьана эладитано сагатдинера массеран а. Областан сардалан омра ду, бохура, Зеламха а, обаргаш а, къуй а, талорхой а, кхиболу зуламхой а схьалеца йа байъий дIабаха, нохчашкара а, гIалгIашкара а герз дIадаккха аьлла. И тайпа омраш-м хьалха а хиллера дуккха а. Амма и омра кхочушдан хIинца цхьа шатайпа къиза эскар вовшахтоьхна, Гуьмсехь адамаш дайъинарш а, маситтанна чевнаш йинарш а оцу эскарера салтий а, гIалагIазкхий а бу, бохура.

Селхана дуьйна йуьртахь дуьйцуш дара и омра йуьртдега СаьIаде кхаьчна, пIерасканан дийнахь иза нахана довзуьйтур ду бохуш.

Тахана рузба чекхдаьлча, нахе маьждиган майданахь совцар дийхира молла Хьуьсас. Йуьртара массо а боьрша стаг рузбане веанера тахана, цара йуьзира майда. Ишттачу гIуллакхна аьлла, кертан йохалла охьадехкинчу дукъош тIе охьахевшира баккхий нах Iела, Ахьмад, Аьрсамирза, Лopca, кхин масех а. Бисинарш ирахь лаьттара. Нах дIанисбелла, ладоьгIна севцча, СаьIад вистхилира:

– Шуна ма-хаъара, хабарш ду лелаш, обаргаш, кхиболу зуламхой схьалецалурш леца, цалецалурш байа, нохчашкара герз дIадаккха аьлла, областан сардалан омра ду бохуш. И омра тхоьга схьакхаьчна. Иза йарташкахь нахе дIакхайкхор йуьртдайшна тIедиллина. Цул совнаха, и омра кхочушдар тIедиллинчу эскаран коьртехь волчу эпсаро ша и болх болабале нохчашка кхайкхам бина. Сардалан омре а, оцу эпсаран кхайкхаме а ладугIур ду аш.

Гонна йукъаваьлла Iабди, шен карарчу газетах цхьаъ даржа а дина, йовхарш тоьхна аз а тодина, омра деша вуьйлира:

«ОМРА №16

1909 ШЕРАН 17 МАРТ. БУРИТIА

Со хIокху областан начальникан дарже хIоттавале суна дукхазза а хезнера, кхузахь къинхьегаман бахархой машаре баха ца буьтуш, массанхьа а къоланаш, талораш, адамаш дайар ду бохуш. Баккъал а аьлча, хIетахь со ца тешара оцу хабарех. Амма хIинца, сайна областера хьал девзича, ас халахетарца мукIарло до и хабарш къаьхьа бакъдерг хиларна. Суна хиира, герзашца кечйеллачу разбойникийн гIеранаша, къоланаш, талораш деш, адамаш дойуш, къаьст-къаьстинчу нехан а, дийнна йартийн а дохнан бажа, говрийн реманаш, жаш дуьгуш хилар. Аьчганекъашна, станцешна тIелеташ, цIерпошташ талош, адамаш дойуш хилар. Шаьш лецна нах цара къиза бойуш, майранашна, дайшна, вежаршна хьалха цара зударий сийсазбеш хилар. Мелла а таро йолу нах йийсаре а буьгуш, царна тIера ахчанаш дохуш хилар. Ишттачу хьелашкахь машар, синтем, кхерамазалла, машаре къинхетам хир бу бохучуьнга догдохийла а ца хуьлу. Разбойникийн гIеранех, зуламхойх, талорхойх шайн синош а, бахамаш а ларбан гIалагIазкхийн мелла а ницкъ бу. Шаьш а, шайн бахамаш а разбойникех, зуламхойх ларбан ницкъ боцу оьрсийн ахархой а, немцойн колонисташ а дуккха а барамехь дIауьду Теркан областера. Лаьттан, дохнан долахой а, арендаторш а, шайн бахамаш дIа а туьйсуш, гIаланашка уьду. Шен бахаман, долаллин да а хилла, охьахаа ца ваьхьа цхьа а. Цундела промышленность а, махлелор а хIора шарахь лахлуш ду хIокху махкахь. Мохк дено-дено къийлуш бу. Кхана ша дийна вуьсург хиларх, шен бахам талоза буьсург хиларх тешаш цхьа а стаг вац. Иштта хьал пачхьалкхо ловр ду бохург бакъ дац. Цуьнан Воккхалло императоро халкъан хьашташ кхочушдан, махкахь машар, синтем ларбан хIокху областан коьрте хIоттийнчу ас сайн сийлахь декхар лору зуламхошна законехь догIу нийса а, луьра а таIзар дарца, и зуламаш орамца бухдаьхна, тIаьххьара а, гуттаренна а совцор…».

Газета тIебоьгIна ши бIаьрг дIа а баьккхина, нехан тобанна тIехула кхарстийра Iабдис. Наха, вовшашка бист а ца хуьлуш, ладоьгIура.

Iабдис шен ши бIаьрг йуха а газета тIе буьйгIира.

«…Амма зуламхошна дуьхьал къийсам латто некъаш билгалдахарца цхьаьна бахархошка, къаьсттана туземни бахархошка, дIахаийта лаьа суна: шун хьекъалх, кхетамах, шуьгарчу гIоьнах доьзна хир ду зуламхошна тIазаран луьралла а, таIзарх бахархой ларбар а. Цкъа а кхета шайгахь жимма а хьекъал делахь, хIинца бахархой кхета беза, шаьш хьацарца, хьанала къахьоьгуш гулдина рицкъа къушна, талорхошна, разбойникашна дIа а луш, цаьрца цхьана тхов кIел бехаш а, уьш а, церан зуламаш а къайладохуш а шаьш Iийча, цкъа а шайн машаре, синтеме, токхе дахар хирг цахиларх. Хьекъалечу, оьздачу, доьналлечу наха халкъан барт бар, низам латтор шайн каралаца деза хан, оцу къуйн, талорхойн, разбойникийн цIозах халкъ маршадаккха деза хан, махкахь зуламаш совцо деза хан тIекхаьчна, нагахь санна цкъа а иза кхочур йелахь. Ткъа тахханалц хьанала а, оьзда а халкъ оцу зуламхойн буйнахь ду. Массарна а, ткъа къаьсттана туземни бахархошна, дика хаьа оьрсийн Iедал туземцан мостагI цахилар. Iедало лоьру туземцан дин, къоман гIиллакхаш, пачхьалкхана текхамаш бойтуш ницкъ а ца бо. Iедало туземцашкара лоьхург деккъа цхьаъ ду: машаре дахар, хьанала къинхьегам, иштта кхиберш машаре баха а, хьанала къахьега а битар. Оцу тIехь пачхьалкхан а, Iедалан а лехамаш, цхьа хьаьрк а галморзахаллаш йоцуш, цхьаьнабогIу Мухьаммад пайхамаран законийн лехамашца. Къуйшна, разбойникашна луьра таIзар дар тIедуьллу Къуръано, ткъа имам Шемала къуьнан куьйгаш, когаш дохура… Уьш дерриг а дика хаьа шуна, хIетте а шуна йукъара зуламаш лахлуш а, дIадовлуш а муххале а дац, мелхо а, тIеттIа алсамдуьйлу. Шуна йукъахь зуламаш деха, алсамдуьйлу аш къуйн а, талорхойн а гIo лоцуш хилар, и къуй а, талорхой а, разбойникаш а, ги а боьхкина, аш ловш хилар бахьана долуш. Цундела хIинццалц схьа администрацин ницкъ ца тоьъна уьш совцо…».

– ВаллахI Делора, вай бакъдерг дийцича, и сардал цхьана aгIор бакъ ма луьй!

– Дала бохург а, пайхамара аьлларг а керстанаша вайна дуьхьал детташ хилча, ваьш мича кхаьчна-те аьлла, ойла йан ма йезара вай!

– Галдевлла, ийманах доьхна!

– Цкъа ладогIа, нах!

Нехан гIовгIанаш

1 ... 84 85 86 87 88 89 90 91 92 ... 167
Перейти на страницу:
На этой странице вы можете бесплатно скачать Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров торрент бесплатно.
Комментарии
Открыть боковую панель
Комментарии
Сергій
Сергій 25.01.2024 - 17:17
"Убийство миссис Спэнлоу" от Агаты Кристи – это великолепный детектив, который завораживает с первой страницы и держит в напряжении до последнего момента. Кристи, как всегда, мастерски строит