Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Шрифт:
Интервал:
Закладка:
Къамелаш деш барт хилира областан администрацис туземцийн хьокъехь хьалха тIеэцна, амма дахарехь кхочушбаза бисина цхьамогIа сацамаш хIинца кхочушбар деха.
1859-чу шарахь, тIом а сацош, Россица бинчу машаречу барта тIехь къаьсттанчу пунктаца билгалдинера нохчашкахь герз дитар. Амма тIаьхьа и герз бохаме, бале дала доьлча, мосазза а нохчашкара дIадаккха гIоьртира Iедал. ДIадаккха ницкъ ца кхаьчча, лелор дихкира. ХIокху тIаьхьарчу шерашкахь цхьацца йарташкарчу бахархошкара герз дIадаккха гIерташ меттигаш а хилира. Амма дерриг а халкъера герз дIадаккхар хIинццалц йукъа ца даьллера. Гуламан барт хилира, областехь хуьлучу дерриг а зуламийн хьоста нохчашкахь герз хилар ду, и герз цаьргара дIа ца даьккхича, хIара зуламаш цкъа а совцур дац аьлла, областан начальнике дехар дан.
Зуламийн шолгIa хьоста гуламан дакъалацархошна гора Теркан аьрру агIорчу махка тIехь бехаш а, ханна балха лелаш а болчу нохчашкахь. 1885-чу шеран 5-чу майхь областан начальника, наказной атамана Колюбакина сацам кхайкхийнера, и нохчий цигара дIабахар участкийн пурстопашна а, станицийн атаманашна а тIедуьллуш. ХIетахь и сацам кхочушбеш, цигара нохчийн кIотарш а йохош, уьш шайн йарташка дIахьовсийра, амма къелло бIарзбина нохчий йуха а цига дIагIертара. И сацам хIокху тIаьхьарчу масех шарахь болх беш бацара. Гуламо сацам тIеийцира, Теркан аьрру агIонца а, гIумкийн аренца а бехаш болу нохчий цигара дIабахар а, нохчашна цига некъ бехкар а областан начальнике деха.
Кавказски тIом дIабоьдуш а, и чекхбаьллачул тIаьхьа а ткъе шиъ станица йиллинера нохчийн махкахь. Нохчаша маьрша баха ца буьтура шайн махка тIе охьаховшийна и кхайкхаза баьхкина хьеший. Станицашна тIелетара, даьхни, говраш йуьгура, некъахой талабора, дуьхьало йинарш бойура. Цхьаболчу нохчаша оцу шайн мостагIашкахьа болчу цабезамна а, бекхамна а дора и зуламаш, цхьаберш къелло бохура оцу новкъа, ткъа кхиберш шайн майралла, доьналла гайта, самукъаненна а боьлхура талораш дан. Зуламхо схьалацар цхьа наггахь бен ца нислора. Цундела гIалагIазкхашна дина зен меттахIоттадойтура къоланан лар тIаьххьара махка тIехь сецначу йуьрте йа гондIарчу масех йуьрте. Иштта зуламна дуьхьал къийсам латтош, йарташна таIзар дар а нилхадаьллера революцин хьовр-зIовраш хиллачу хIокху тIаьххьарчу шерашкахь. Нийсса аьлча, нохчаша дуьхьало йора и текхамаш барна. ТIе, къоланан лар генна лаьмнашка йахча, дан хIyмa а ца хуьлура Iедалан. Эххар а гулбеллачеран барт хилира, хIокху тIаьххьарчу шерашкахь нохчаша гIалагIазкхашна а, тавричанашна а, гIумкашна а, ногIашна а, нийсса аьлча – церан хьолахошна, дина а, хIинцачул тIаьхьа дендолу а зенаш нохчийн йарташка меттахIиттадайтар деха.
Оцу зуламашна дуьхьал дуккха а сацамаш тIеэцнера областан администрацис. 1905-чу шеран 14-чу декабрехь область тIеман хьолехь кхайкхош омра а даьккхира областан начальника. Делахь а дIадолийнарг кхиамза чекхдолура. ХIинца хIокху гуламо а Iаламат мехала сацамаш тIеэцна. Амма муьлхачу некъашца, муьлхачу гIирсашца, ницкъашца кхочушбийр бу уьш? ХIинццалц пайда эца гIиртина гIирсаш эрна хилла. Цунна гонаха дехха дийцарш, къийсамаш буьйлабелира. Оцу гIуллакхана боккха тIеман ницкъ а, цунна коьртехь хьекъале, доьналле, майра, тIамехь зеделларг долу командираш а безар бу. Полицейскийн, жандармийн ницкъашца а, кепашца а къийсалур дац нохчашца. Цаьрца тIом бан дезар ду, баккъал а болу тIом!
ТIеман ницкъаш болуш бу Нохчийчохь. Веданахь а, Шуьйтахь а, Чахкарахь а, кхечу масех гIопехь а масех эзар салти ву. Станицашкахь маситта эзар гIалагIазкхи ву, цергашна тIехIотталц герзаца кечвелла. Округийн начальникаш, станицийн атаманаш бу. Майра а, хьекъале а, доьналле а, тIамехь зеделларг долуш а. Кхин хIун оьшу?
– Кхузарчу салташа тIом бийр бац нохчашна дуьхьал. Йицйелла шуна 1905-чу шарахь Соьлжа-ГIалахь халкъана дуьхьал герз айа цара сацам боллуш йина дуьхьало? Церан кортош чу дIовш доьттина большевикаша. Уьш хIинца а революцин Iаткъамна кIел бу. ШолгIа-делахь, лаьмнашкахь, хьаннашкахь обаргийн а, кхечу зуламхойн а гIеранашна тIаьхьа таллар кхераме гIуллакх ду. ХIан-хIа, кхузарчу эскарийн дакъошкара кIезиг гIo хир ду, йа хиллане а хир дац!
– ГIалагIазкхий массо aгIop жоп луш бу оцу гIуллакхана. Майра а, доьналле а, тIамехь бахчабелла дуккха а зеделларг долуш а. Уггар коьртаниг – нохчашкахьа цабезам а бу церан, мостагIалла а ду. Нохчех бекхам эца лаам а бу церан. Амма уьш а, нохчийн йарташна таIзарна балийча, нах а лоьций, бахархой а талабой, станицашка йухабоьрзу. Цкъа-делахь, нохчаша хаддаза тIелетарш дечу шайн станицашна гена а бевлла, хан йаккха ца лаьа царна, шолгIа-делахь, цIахь доьзалш а, бахамаш а, белхаш а бу церан.
– Округийн начальникашший? ТIеман духар а, погонаш-м лелайо цара. Олуш ма-хиллара, цкъа а молханан кIуьрах хьожа баккхаза, паркетни эпсарш бу уьш. Цхьаберш нохчийн зуламхойн гIеранашца бертахь, цара йаьккхина хIонц йукъахь йоькъуш бу, кхиберш кIилло бу. Цул совнаха, нохчийн обаргаша шайна новкъаволу округан начальник а, эпсар а воь. Масала, Добровольский, Галаев, масех эпсар а. Нохчашна йуккъехь а вехаш, церан мостагI хила кхераме ду. ХIоранна а деза шен са…
– ХIета, майра, хьекъале, доьналле эпсарш, патриоташ бац-кх кху областехь?
– Майра а, хьекъале а, доьналле а эпсарш шортта бу, амма патриоташ бац. Патриотийн мах байбелла йа банне а бац. Цхьаболу эпсарш областан администрацехь, штабашкахь йовхачу, кхерамазечу меттигашка дIатарбелла. Цхьаберш харц-бакъ а некъашца капитал а гулйина, особнякаш, виллаш йоьгIна, дика говраш, пайтонаш тарйина, баха охьахевшина. Шайн зударшца, берашца парке а, гIалел ара хазачу Iаламе а, курорташка а садаIа а лелаш. Иза гIоли хета царна, патриоташ а хилла, шелах-йовхах, дорцах-хоттах лаьмнашкахула, хьаннашкахула обаргашна тIаьхьа толлуш, Iожаллина кIел гIертачул…
ХIун дан деза?
КIелхьардовла некъ карийра. Майрачу, къизачу нахах цхьана ханна лаамхойн отряд кхолла. Царна, уьш резабеш, лаккхара йал а хIоттош. Доггаха гIуллакх деш гоьбевллачарна совгIаташ а луш. Царна цхьа а доза ца тухуш, йаккхий бакъонаш а луш. Цара пачхьалкхан законаш талхийча, жоьпе а ца озош.
Оцу отрядана тIехь куьйгалла дан командир лехира областехь. Дукханнан а цIерш йехира. Хьекъалечеран цIерш ца йохура. Майраниг, къизаниг, бIаьрнегIар ца тухуш, адамийн цIий Iано кийчаниг лоьхура. Ишттаниг Теркан областехь ца карийча, луларчу областашкахь лехира. Массо а реза хилира Кубанерчу гIалагIазкхийн атаманна Вербицкийна. Оьрсийн-японийн тIамехь майралла а, доьналла а, тIеман говзалла а, хьуьнарш а гайтина ву. ХIара санначу гIуллакх тIехь зеделларг долуш а ву. Уггар коьртаниг –