Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

ДегIастанарчу Iеламнаха шайн йартийн а, тукхумийн а истори йазйора. ХIора йуьртахь тептарш дара, шайн йуьртахь хилларш а, лелларш а дIайаздеш, тIекхуьучу тIаьхьенашка дIалуш, лерина Iалашдеш. Муьлххачу а йуьртарчу бахархошна хаьара и шайн йурт кхоллаелчахьана дуьйна цигахь хилларш дерриш а.

Уьш цхьа а дацара нохчашлахь. Iаьрбийн мотт а, йоза-дешар а хууш стаг воцуш дуккха а йарташ йара. Iаьрбийн йозанца, Iаьрбийн маттахь йаздинчу Къуръано а, жайнаша а дуьйцург ца хаьара нахана. Ткъа бусалба динан Iилманах йуьхьанцара хаарш бен доцчу нохчийн молланашна царах нах нийса кхето а ца хаьара. Нохчийн матте гочдина Къуръан а, жайнаш а дацара. Нохчийн истори йозанца йазйина, тIаьхьенна йита Iеламнаx а бацара. Хилларш, барта дуьйцуш, тIаьхьенга дIалора, амма хенан йохалла халкъо уьш цхьадерш дицдора, цхьадерш тIера эшош, йа шайггара кхуллий, тIедетташ, йуьхьанцарчу бакъдолчух дохош, туьйране дерзадора.

ХIокху тIаьхьарчу бIешерашкахь нохчийн къомана хиллачу бохамийн коьртачу бахьанех цхьаъ – иза, йа бусалба динан а, йа дуьненан а Iилманаш ца хууш, кхетамна тIаьхьадисар дара.

Россица тIом сецначул тIаьхьа даьллачу шовзткъа шарахь бусалба динан а, дуьненан а Iилманаш Iаморехь хьалхара гIулчаш йехира нохчаша. КхузткъалгIачу шерийн йуьххьехь оьрсийн йозанан графикин буха тIехь нохчийн абат а кхоьллина, нохчийн берашна цхьа ишкол йиллира масех стага, амма Iедало гIo а ца лаьцна, цхьана баттахь болх бинчул тIаьхьа дIакъевлира иза. ТIаьхьа таронаш йолчу нохчийн бераш деша дохуьйтура Соьлжа-ГIала, БуритIа, Петарбухе, Москох. Жим-жимма кхоллалуш, нохчийн интеллигенцин тоба а кхоллайелира, къоман исторически кхолламан бала болуш, ойла йеш нах а бевлира.

Шемалан заманахь бусалба динан Iилма кIорггера хууш, махкахь а, цул арахьа а бевзаш бара нохчийн молланаш Сулейман а, Атаби а. Амма нохчашлахь бусалба динан Iилма даржорехь доккха гIуллакх дан ца кхиънера и шиъ. Шемалан къизаллина дуьхьал гIеттина Сулейман, имамаца йаккхий галморзахаллаш а хилла, цо шен корта баккхале Нохчийчуьра дIа а ваьлла, туркойн, Iаьрбийн мехкашка дIавахара. Ткъа Шемалан гIараваьлла наиб Атин Атаби даим дIа тIамехь хуьлура. Шемал йийсаре ваханчул тIаьхьа, 1860–1861-чуй шерашкахь, Нохчийчохь хиллачу гIаттаман коьртачу куьйгалхойх цхьаъ волу Атаби, гIаттам хьаьшначул тIаьхьа, ша бахьанехь паччахьан Iедале халкъ ца хьийзадайта, шен лаамехь Iедална тIевахча, ссылке вахийтира. Цигара цIа вирзича, дукха ца вехира иза.

ХIокху заманахь Нохчийчохь бусалба динан Iилма даржорехь доккха гIуллакх деш гIараваьлла Iеламстаг вара БелгIатара схьаваьлла, Шелахь вехаш волу ГIойсаман Соип-Молла. Иза вевзара ДегIастанахь а, Истамбулехь а, Каирехь а, Дамаскехь а, БагIдадехь а. Цигарчу а, дуьненарчу а бусалбанашна бевзачу Iеламнахаца кехаташ йаздеш, уьйр йара цуьнан, хIорш вовшех дага а бовлура. Iаьрбийн йозанан графика тIехь кхоьллинчу нохчийн абатца нохчийн маттахь, Шура-гIалахь зорба а тухуьйтуш, жайнаш арахоьцура цо, нохчашна бусалбанийн коьрта декхарш а, шариIат а довзуьйтуш.

Нагахь санна стеган пoхIмa а, ша дешнарг, шена гинарг, хезнарг схьалаца эс а делахь, иза дIадийца цуьнан меттан говзалла а йелахь, цо мало ца йеш къа а хьегахь, цуьнга шен ойла тIейирззина Iилма Iамалур ду. Къуръано, жайнаша йа кхечу Iилмано бохург нахана дIадийца а хуур ду, Iеламстаг йа Iилманча аьлла, наха цIе а йоккхур йу цуьнан. Амма ишттачу стагана баккъалла а волу Iеламстаг, Iилманча хилархьама шегарчу Iилманна тIеоьшуш кхин дуккха а хIуманаш ду. Шегарчу Iилманан кIоргалла а, шоралла а хаа хьекъал оьшу цунна. Амма Iилма а, хьекъал а хиларх а ца хуьлу стагах бакъволу Iилманча, Iеламстаг. Баккъал а волу Iеламстаг йа Iилманча чIогIа Делах тешаш а, Делах кхоьруш а, Далла хьалха, адамашна, халкъана хьалха шен декхар, жоьпалла хууш а, бакъдерг олуш а, бакъдерг, бакъо, нийсо ларъеш а хуьлу. Халонаш, эшамаш, мацалла, къелла ловш, оцу шегарчу Iилманца, хьекъалца халкъана пайда луш, халкъана гIуллакх деш, собаре, оьзда, къинхетаме, доьналле къонах хуьлу бакъволу Iеламстаг, Iилманча. Шен Iилманах, хьекъалх совдегалла лелош, дуьненан хьолах вохкалуш, паччахьех, Iедалах, ницкъболчарах кхералуш, бакъонна, бакъдолчунна, нийсонна тIера йухаволуш, церан харцонаш, йамартлонаш, къизалла, кхидолу зуламаш Iорадаха ца ваьхьаш, уьш бакъдеш, церан гIо лоцуш ца хуьлу бакъволу Iеламстаг йа Iилманча.

Иштта хила бакъо йац цхьана а стеган. Къаьсттана динадайн, Iилманчийн, йаздархойн, кхелахойн, адамашна оьзданиг, къинхетамениг, цIенаниг, хьаналниг, нийсаниг хьехар шайна тIелаьцначу цхьаьннан а.

Иштта къонахий массо а заманахь хилла нохчийн къоман. Царах цхьаберш, дийна болчу хенахь халкъана буйла а ца хууш, дуьненара дIакхелхина, цхьаберш дуьненара дIакхелхича сихха бицбина, цхьа наггахь волчун цIе исторехь йисина.

Ишттачарах бакъволу Iеламстаг, къонах ву ГIойсаман Соип-Молла.

4

Соьлжа-ГIалахь кхо де даьккхира Овхьада. Шен хьешашца – Мутушов Ахьматханций, Шерипов Денилбекций – цхьаьна гIаларчу РСДРП тобанан а, белхалойн забастовкийн, стачканийн комитетийн а куьйгалхошца цара барт бира нохчийн йолахой Росси дIабуьгу цIерпошт сацорна белхалой гIовтто.

И гIуллакх кхиамца чекхдаьлча, цIа а ца воьдуш, Соип-Молла волчу Шела вахара Овхьад. Бешарчу шуьйрра генаш даржийна лаьттачу лекхачу, къеначу бIаран дитта кIел, Беци тIе даржийнчу къорзачу истанга тIехь, гIевланга биллинчу месийн назбарна тIе а тевжина Iаш карийра цунна гIараваьлла Iеламстаг. Цунна хьалха лоха, жима стол йара, тIехь йозан гIирсаш а, йаздеш йуккъе даьлла тептар а долуш. Уллохь, истанга тIехь, масех жайна а дара.

Овхьад хьалха шозза хиллера Соип-Молла волчохь. Соип-Моллин къузткъе итт шо гергга бен хан йацахь а, тIехьаьжча оцу хенал дуккха а къена хетара иза. Зоьртала дегI, цIен бос бетталуш беснеш, лахахь гIеххьа шалго, некха тIегIоьртташ, ло санна кIайн, йуькъа, шуьйра маж а, хьекъале, къинхетаме сийна бIаьргаш а. Стагана ладогIа лууш кIеда, паргIате аз а дара цуьнан. Эс дика дара Соип-Моллин. Иза волчу дукха нах богIура, хIетте а цкъа веанарг шен бIаьрг ма-кхийтти йа озах вевзара цунна. Хьалха ша кхуза веача, Овхьада дийцинера цунна шен дахарх лаьцна. Соип-Моллина иза дерриг а дагахь лаьттинера. ХIара шиъ вовшашка хьал-де хоьттуш Iаш, чохь довхха чIепалгаш а долуш, шун хIоттийра несо.

Кхача биъна ваьлча, шурий, даьттий тоьхна тодина гIалмакхойн чай молуш, Овхьада дийцира ша Соьлжа-ГIала вахаран бахьана а, накъосташца цхьаьна шаьш бина болх а.

– Делора, хаац суна-м, Овхьад, шо-шаре мел дели, кхетаме даран меттана, кхетамах долуш, тиларчу доьдуш ду-кх вайн къам, – элира Соип-Моллас гIайгIане. – TIoм xIyн йу, хаьа вайна. ТIамо диканиг, пайдениг ца до адамашна. Иттаннаш шерашкахь хаддаза лаьттинчу тIамо оьздангаллех, къинхетамах, собарх, доьналлех, ийманах дохийна, эсах даьккхина вайн къам. Йамартлонна, сутараллина, къизаллина Iамийна. Шемалан заманан тIаьххьара шераш а, тIом а, хилларш а дика дагадогIу суна. ХIетахь пхийтта-йалхитта шо хан йолуш, жима стаг вара со. Оцу заманахь хьеран шина тIулга йуккъехь, шина цIарна, шина хина йуккъехь лаьттира нохчий. Цхьана aгIop – къиза Шемал, вукху aгIop – оьрсийн