Лаьмнаша ца дицдо - Магомет Абуевич Сулаев

— «Шаьш — шайна шаьлта Iотта» бохург санна ду-кх», — дагатесира ладоьгIуш Iачу Керимна.

Нийсса зал чу а хьаьжна, полковнико кхин а тIетуьйхира:

— Массарна а дIахаалаш, йиллина хан тIекхачале нахе махкахбахарх хаам бинчунна, суд йоцуш, цу меттехь тоьпаш тухург хилар! Махкахбоху сахьт тIекхаьчначул тIаьхьа, нахе а дIахаийта: кIирна тоъал даар а, дегIана оьшу бедар а, мотт-гIайба а, шайца дахьа бакъо хилар. Кхин а дIахаийта: шайгахь долчо дОлу герз а, шийла герз а, къайла а ца дохуьйтуш, хIинццехь схьадала дезар, ца деллачунна, и гучудалахь суд йоцуш тоьпаш тухург хилар. Кху операцина, ур-атталл хетарехь а, дуьхьалбовла шеко йолу нах, лаххьабай, хьалххехь чубохка цкъачунна — йа клубехь, йа маьждиг чу. Амма уьш а тIаккха, кхиберш машенашна тIебаьхна ма-бевлли, дIатоха шайчарех. ХIинца аша а, — полковнико аьтту куьг, къолам а карахь, дай хьалаайира, — шайгахь долчо герзаш охьадахка… кху чохь…

Полковникна йуххера ши эпсар, хьала а гIаьттина, улло кхин ши сержант а ваьккхина, гатанан тIоьрмигца чухула волавелира. Керима а, Далхьада а, Джабраила а, кхечара а белхан декхарца шаьш хIинццалц лелош хилла герзаш дIаделира.

— ХIинца шайн-шайн билгалйаьхначу участкашкахула дIасадекъало! Вайн партина хьалха долу шайн декхарш эпсарийн куьйгаллехь дуьззина кхочушде!..

* * *

Керим шен участке воьдуш, цIеххьана соцунгIа хилира: райцентран майданахь, лайлахь, адамийн йоккха пхьоьха лаьттара, гонах дIахIиттийна шортта салтий а болуш. Пхьоьханна ткъех гIулч хьалхахь, киралелочу машенийн стогарийн серлонгахь, нахана а гойтуш, лайла дIахIоттийна лаьттара вуьрхIийтта шо хир долуш цхьа жимха, ший куьг букъа тIехьа гIоьмаш тесна а долуш, йуххе хиэ ши автоматчик а хIоттийна. Эскархошна цуьнгахь ворхIазза йолу тапча гучуйаьллера. Жимхас, и шена карийна йу, ша и цаьрга дIайала вогIуш вара бохуш, чIагIдора, амма цунах эскархой ца тийшира: цара иза, лаьцна, цунна тIехь тоьпаш туху кхиэл кхочушйан схьавалийнера. И хезна, сиха кхуза схьакхаьчна, пхьоьхана йуккъехь лаьттара кIентан нана а, Iадийча санна, кIантана тIера бIаьрг дIа ца боккхуш. Амма нанна шен дагахь моьттура, иза дуьххьалдIа куьцана, нахана гайта, кхера а вина, дIахоьцур ву.

ТIаьрсиган йоца кетар йуьйхина эпсар, веана, кIантана букъа тIехьа дIа— хIоьттира. Кисанара схьдаьккхина цхьа кехат дийшира, массарна а хозуьйтуш: тIеман заманахь цхьа а бакъо а йоцуш, шеца долу герз леладарна, цIечу эскархошна тIехьахула тешнабехк бан и дагахь хиларна, хIокхунна тоьпаш тоха сацийна, — аьлла, схьакхайкхийра эпсаро. Кхин шина машено а стогарш тIедерзийра кIантана. Церан къеггинчу серлонгахь къаьсташ гора пхьоьханахь, меттах ца хьовш лаьттачу нехан Iадийна йаххьаш. Эпсар кхин а тIехилира кIантана тIехьашха. ХумпIар чуьра схьайаьккхина тапча, кIентан нийсса кIесаркIогана тIе хьажош, йалийтира. Тапчин тата даьржира шийлачу хIаваэхула.

КIант хIинца а лаьттара лайлахь, тIедогIуш а ло долуш, меттах ца хьовш, ши ког, хьалха а санна, шуьйрра лаьттах дIа а гIортийна. Нана шен дагахь хIинца тийшира, шен кIантана цара лелориг куьцана хиларх. Пхьоьханан хьалхарчу могIарехь лаьттачарна-м гира кIентан хьаьж тIехь гучудаьлла Iаьржа-цIен томмагIа. КIентан бIаьргаш, ангалин баса дахана, меттах ца хьовш, нийсса адамашка хьуьйсура, цхьаъ-м шаьш цаьрга леррина хоьттучух тера, бIаьргийн йистошкахь, охьа а ца бужуш, сецна, хин ши тIадам а лепара. КIант лаьттара.

Эпсар цецвелира: «ТIехтили-те? Йуххера ма-туьйхира ас…». Тапчин биргIа шен мере оьхьна, хьожа йаьккхира: «ХIан-хIа!.. гIалат хила тарлац!» — шен дагахь аьлла, эпсаро, кIентан белшах дайн куьг тоьхна, схьаозийра иза. Цу сохьта, буххера хадийна дитт санна, дегI нисдина, аркъал охьавуьйжира кIант. Пхьоьханахь ненан инзаре цIогIа делира. ЦIоькъах тера чухьаьдира иза кIант волчухьа. Шина салтичо шайн автоматаш, жIарах дуьхьал тосуш, некъ лецира. Нана тIехула кхоссайала гIоьртира. Автоматийн бух коьртах тоьхна, салташа ша йолччохь охьайожийра иза.

Йоьжначуьра йуха гIаьттина, маьхьарца йоьлхура нана, шен дехий, Iаьржачу пхьуьйшашлахь долу, серлонгахь кхин а деха хеталу, пхаьрсаш леккха стигала хьала а туьйсуш:

— Йо, Дела!.. Хьо гуш ву-кх!.. Йо, орцах довлийша суна! — кхойкхура цо.

— Ма йелха, Кхокха!.. Собаре хила! — элира цига йуххехь нисвеллачу воккхачу стага Асхьаба. ТIетуьйхира:

— Делан кхиэл хилла йаьлла, вайн хийца йиш а йоцуш. Дан хIума дац. ДIахьажал!.. Ца го хьуна?..

Кхокха, цIеххьана йоьлхучуьра сецна, дIахьаьжира кIант Iуьллучухьа: цуьнан схьагуш, корта бен кхин хIума доцуш, гонаха луьстта салтий лаьттара, автоматаш а карахь.

— ХIаъ!.. хIаъ!.. Хьо бакъ лоь!.. Со кхойкхур йац, хьуна, кхин Деле а, йа шуьга а!

Кхокха, IиндагI санна, шершина, йайра пхьоьханан боданехь. Керим вехха лаьттира меттах ца хьовш, йуьхь цIийелла, жима корта шуьйрачу белшаш тIехь aгlop таIийна. Лo саццанза охьаоьхура. Лайн даккхийра чимаш, фарийн серлонехь техкаш, тIеоьгура кIантана марчонан метта, марчонал кIайн киса цуьнан дегIах хьарчош. Эххар а кIентан дегI дерриг а дIахьулдира лайно, цуьнан гуш хIинца, мажбеллачу меран буьхьиггий, жимачу Iаьржачу эткан буьхьиггий бен, кхин хIума доцуш. Уьш схьакъедара хIинца а шаршу кIелхьара санна, Iожаллел а цIенчу, лайна йуккъехула…

Кериме дIакхайкхира эпсаро шайн участкехь долу декхарш кхочушдан. И цуьнца дIавахара…

* * *

Райкомехь Анна Львовнас мел дехарх а — цомгушчу мардена а, йоIана а тIе Эскиной ша йухайахийтахьара бохуш, амма йа иза а, йа и санна болу кхиберш а Петросовс райкоман чуьра меттах ца бовлуьйтура: цо уьш охьаховшийнера махкахбохучийн хьокъехь доьзна цхьадолу кехаташ йухайаздойтуш, кабинеташ чу а боьхкина, неIарш арахьара ондда тIе а чIаьгIна: кху муьрехь меттигерчу райкоман белхахой а, берриш а, оьрсий а тIехь, цуьнан куьйга кIел бара…

Буьйса йуккъе йахана нийсса кхо сахьт даьлча, Анна Львовнина цIеххьана ша Iачу кабинета корехула гира: райцентрана а, дIо Эскинойна а тIехула йерриге стигал, эзар ткъес тоьхча санна, де xIoттош, серлайаьлла: махкахбоху ламанхой охьабига гулйинчу студебеккарийн эзар стогар цхьабосса латийнера цу сохьта массанхьа а. Эзар машенан гyгl гIаьттира гонах, адамийн дог Iадош, къематде тIедеъна моттуьйтуш.

Ло охьаоьхура, даккхийра лайн чимаш серлонгахь седарчех лепаш, амма уьш Анна Львовнина цIеххьана тамашена Iаьржачу басахь хийтира. БIаьргех куьг хьаькхира — йуха а уьш Iаьржа гора.

— «ТIаьххьара ло ду-те?» — дагатесира цунна. ДIахьаьжира Эскинойхьа. Йуха а бIаьргех буй хьаькхира, къаьрззина: хIинца ло, седарчех тера, кIайн лепара.

Эскинойхь а, кхечу йарташкахь а санна, некъаш сов готта, хьийзаш хиларна, и йаккхий машенаш xIop а кетIа тIегIойла дацара.

Амма цу Эскинойхь а халачех йолу, эвлайисттера участок кхаьчна лейтенант Еремеев, реза воцуш, оьгIазе вара тахана. Шен куьйга кIел волу жимаха лейтенант, цунах кхин кхоъ автоматчик а тоьхна, дехьарчу ураме хьажийра цо, цигарчу цIенош чуьранаш арабаха. Ша, ши автоматчик а, райкомера гIоьнна велла нохчо а шеца волуш, некъал сехьарчу цIенна тIевахара. Ков ца тухуш, чIуг оззийна чуьра йоккхуш, ринжа а диллина, керта чоьхьа велира. Учин ламина тIехула сихха хьалаваьлла, берийн