Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке) - Василий Хомченко

- Я яе раменьчыкам, раменьчыкам за гэта, - абяцаў ён пасцябаць жонку. Яна што, буханку хлеба не можа прывезцi?

- Лёва, не кацi бочку на яе, - супакойваў яго шапачнiк. - Табе, як падследнаму, перадачы i пасылкi забаронены.

Ад акна Лёва стаў амаль не адыходзiць. У "наморднiку" зрабiлi ладныя шчылiны, i праз iх можна было нешта ўбачыць. Былi вiдаць дамы за турмой, дрэвы. Была вiдаць воля, якая i прыцягвала да сябе Лёву неадольна. На турэмным двары ляталi ластаўкi - птушкi вольныя, яны маглi ляцець, куды захочуць, для iх нi сцены турэмных двароў, нi вышкi з вартавымi, замкi нiчога не значылi. Захочуць i ў той жа Бабруйск, дзе Лёваў дом, жонка, дзецi, даляцяць. Ухапiўшыся рукамi за краты, ён падоўгу сачыў за ластаўкамi, якiя то падляталi сюды, вышэй акна, то адляталi. Вiдаць, пад акном у iх было злеплена гняздо.

Прыроджанае iмкненне чалавека да волi незнiшчальнае, яго можна заглушыць, але нельга зусiм знiшчыць. Лёва жыў толькi гэтай прагай волi, i яна, прага, абрынулася на яго тым валам нецярпення, калi чалавек ужо не можа нiчога iншага нi ўлiчваць, нi бачыць, а iмкнецца толькi дабiцца свайго.

Лёва прагнуў волi адчайна, бурна, нястрымана. Я назiраў за iм у той момант i адчуваў, што ён зараз нешта зробiць такое выбуховае. Спачатку ён стаяў каля акна маўклiвы, але ўвесь напружаны, з тварам, налiтым крывёю. Потым ухапiўся за краты i колькi было сiлы пачаў iрваць iх. Краты былi моцныя, не сарваць i не сагнуць. Яны i дашчаны "наморднiк" закрывалi волю, свет, яны сляпiлi. Вочы ў Лёвы, калi ён азiрнуўся назад на камеру, як бы просячы дапамогi, блiшчалi гарачкавай хваравiтасцю i адчаем. Нейкiя секунды роздуму, i Лёва крутнуўся ад акна да блiжэйшага ложка, схапiў з яго дошку. Тырчком той дошкi ён i пачаў бiць па "наморднiку". Шчыт затрашчаў, паляцелi ўнiз дошкi, i ў камеры пасвятлела i павесялела, у акне адкрыўся двор, дрэвы i дамы за турэмным дваром.

Нiхто з насельнiкаў камеры Лёву не спынiў, нiхто нiчога яму не сказаў, усе маўчалi i чакалi, што ж зараз будзе. А ён так i стаяў з дошкай у руках, ужо нейкi расслаблены i спустошаны. Твар памякчэў, чырвань сплыла, на губах з'явiлася нешта накшталт усмешкi.

Доўга чакаць расплаты Лёву не прыйшлося. Неўзабаве дзверы камеры адчынiлiся i зайшлi чалавек пяць з турэмнай абслугi.

- Выходзь! - скамандаваў старшы, але падыходзiць да Лёвы нiхто з iх не адважваўся.

- Лёва, - сказаў шапачнiк, - не рабi глупства, не зарабляй сабе новы артыкул. Iдзi.

I Лёва акуратна паклаў дошку на месца i выйшаў з камеры.

У камеру вярнуўся праз дзесяць сутак з карцэра, з упалымi шчокамi, праваленымi вачамi, нейкi ўвесь абмяклы, яшчэ больш марудлiвы. За дзесяць галодных карцэрных сутак ён аслаб i целам, i душой. Зайшоў, лёг на свой ранейшы ложак i ляжаў так да вячэрняй баланды.

На допыт Лёву выклiкалi ў тую ж ноч. Ранiцай вярнуўся, сеў на ложак, абхапiў галаву рукамi i захiстаўся, прыгаворваючы:

- Мама мая родная, ой, ой. Я - шкоднiк. Сказалi, што я шкодзiў на бойнi. Забiваў худых быкоў. Цi ж я iх гадаваў, прывозiў такiх на бойню? Мама мая родная...

Асудзiлi Лёву дзён праз дзесяць. Спецкалегiя Вярхоўнага суда дала Лёву ўсяго восем гадоў. Не дзесяць i не пятнаццаць. Добра, што не ваенны трыбунал судзiў, а то б i "шлёпку" мог Лёва атрымаць. I за што? За тое, што забiваў худых быкоў, а не адкормленых.

ХЛЕБАПЁК

Калi эшалон зэкаў прыбыў на тэрыторыю Бамлага, у вагон зайшоў нейкi пiсар i пачаў запiсваць, якую хто мае прафесiю. Дайшла чарга i да мяне, i я назваўся хлебапёкам. Iменна так i назваўся, бо не ведаў, як гэтыя хлебапёкi правiльна называюцца. Пiсар ухмыльнуўся i запiсаў мяне пекарам. Каб больш мне было веры, я дадаў, што скончыў два курсы хiмiка-тэхналагiчнага тэхнiкума прамысловага хлебапячэння. Пiсар таксама гэта запiсаў.

- Усё, - сказаў мой сусед па нарах, - цяпер ты з голаду не прападзеш. На хлебе будзеш сядзець, хлебапёк.

На гэта спадзяваўся i я, палiчыўшы, што калi той запiс унясуць у мой фармуляр, то на пякарню абавязкова траплю.

Нiякiм пекарам я нiколi не працаваў, нават не бачыў, як той хлеб пякуць у пякарнях. А ў тэхнiкуме я сапраўды вучыўся два гады. Паступаць у яго не хацеў, але настояў бацька i ўгаварыла стрыечная сястра Варка, якая там вучылася. Трыццаць трэцi год быў галодны, а Варка, прыехаўшы ў вёску на канiкулы, хвалiлася:

- На хлебазаводзе кожны дзень на практыцы бываем. Белы хлеб там ад пуза ядзiм. Буханку разламаеш i еш колькi ўлезе. Гарачанькi, пахучы.

Бацька, наслухаўшыся яе пахвалёнкi, i настояў, каб я паехаў вучыцца ў той тэхнiкум.

- З голаду нiколi не памрэш на такой рабоце. Едзь.

Я паехаў i паступiў. На практыку студэнты хадзiлi толькi з трэцяга курса, i мне так нi разу i не ўдалося трапiць на хлебазавод i паесцi таго белага хлеба ад пуза.

Вучыцца мне там было нецiкава, а таму i цяжка. Я любiў навукi гуманiтарныя, а ў тэхнiкуме трэба было вучыць супрамат, механiку, нават вышэйшую матэматыку i ажно тры хiмii - неарганiчную, арганiчную i аналiтычную. Я ўцёк з тэхнiкума пасля двух курсаў на рабфак пры Беларускiм унiверсiтэце.

На Бамлагу, куды нас прывезлi, асноўныя работы былi скончаны - засталiся толькi сякiя-такiя недаробкi. Большасць зэкаў ужо адправiлi з Бамлага ў iншыя лагеры.

Пасля галоднай сямiмесячнай адсiдкi ў турме, месячнага этапу я ледзь валачыў ногi i ўвесь час хацеў есцi. Я быў малады, арганiзм яшчэ рос, i яму патрабавалася харчаванне для росту. А нас адразу, без перадыху, пачалi ганяць на пагрузку чыгуначных платформаў гравiем. I якiя ж вялiкiя, бяздонныя здавалiся мне тыя платформы. Колькi кiдкоў лапатай трэба зрабiць, каб запоўнiць па барты платформу.

Гравiй - цяжкi, шуфля цяжкая, i ўжо ад некалькiх кiдкоў у мяне млелi рукi i плечы. Норма была вялiкая - пагрузiць дзве платформы траiм. Мы ледзь паспявалi загружаць толькi адну платформу, на другую сiлы не ставала. Я браў шуфляй, можа, не трэць грузу. I чым даўжэй працаваў, тым менш набiраў у шуфлю гравiю. Калi яго кiдаў у платформу, то не мог утрымаць шуфлю, каб не стукнуць цаўём аб борт. "Асцярожна, зламаеш чаранок", - папярэджваў мяне брыгадзiр. А я тады захацеў, каб ён хутчэй зламаўся, i ўжо знарок стукаў iм мацней аб востры край борта.

Напарнiкi мае былi мужчыны хоць i сталыя, але i яны за турэмныя днi i месяц этапу таксама амаль дайшлi i ў рабоце гэтак жа, як i я, ледзь варушылiся.

Мы часта рабiлi перапынкi, к канцу змены перапынкi доўжылiся, а ўсё адно сiлы не прыбаўлялася, не адкрывалася другое дыханне, бо рэзерваў арганiзм не меў. Можна было кiнуць шуфлю, легчы i праляжаць да канца змены. Але ж пужала заўтрашняя трохсотграмовая пайка, ад якой я дайду яшчэ хутчэй. У мяне i так засталiся шкiлет ды скура, мышачны слой - тоненькi, толькi каб звязаць скуру з касцямi.

У час аднаго перадыху я сказаў:

- Працаваць не буду, не магу.

Прызнаўся i яшчэ адзiн напарнiк, што ў яго таксама сiлы скончылiся.

- А я што, не такi, - сказаў трэцi, - але ж трэба працаваць.

Калi брыгадзiр пачуў ад нас, што мы ад працы адмаўляемся, то сказаў:

- Даю вам параду, дахадзягi. Загрузiце адну платформу, i я запiшу яе на каго-небудзь з вас аднаго. Той палучыць за перавыкананне нормы кiло i сто грамаў хлеба, астатнiя двое - па трыста, а ўсяго на трох - кiлаграм семсот грамаў. Калi ж вы ўсе трое не выканаеце норму, то на ўсiх будзе толькi дзевяцьсот грамаў.

Так i вырашылi. Адну платформу мы ўсё ж пагрузiлi, ды i то, як сказаў дзесятнiк, не зусiм поўна. Але запiсаў як поўную, i запiсаў чамусьцi на мяне.

Назаўтра, на нашу радасць, мы ўсе атрымалi поўныя пайкi. Вiдаць, усё ж начальства зразумела, што ад дахадзяг пасля этапу нельга патрабаваць поўнай нормы.

Я прыцiскаў да грудзей сваю вялiкую пайку яшчэ цёплага фармовачнага хлеба з даважкай, прыколатай трэсачкай, i мне нават пацяплела ад яго. Бог мой, якiя ж ёсць шчаслiвыя людзi, што могуць есцi вось такi хлеб уволю. Вось ён, хлеб, у маiх руках, тая жыватворчая сiла, якая ажывiць мяне, не дасць загнуцца, паплысцi за зону на зэкаўскiя могiлкi.

Эх, думаў я, вось бы дарвацца да хлеба, каб кожны дзень яго есцi колькi хочаш, i тады б я зусiм ажыў i мышцы мае патаўсцелi б, а я рос бы.

Прага паесцi ў тыя днi мяне не пакiдала нi ўдзень, нi ўначы. I калi спаў, то недзе ў куточку мозга не засынала думка аб ядзе. Неяк прачнуўся ад паху свежага, гарачага бохана. Я сеў, пачаў мацаць вакол сябе, азiрацца, дзе ж той бохан, уцягваць ноздрамi паветра, каб адчуць, адкуль iдзе гэты пах, але паху не было, не адчуваў яго. Ён мне проста прыснiўся. Аказваецца, i пахi могуць снiцца.

Я зайздросцiў чорнай зайздрасцю рабочым па кухнi - яны сытыя. Вялiкай марай было стаць хлебарэзам або памочнiкам кладаўшчыка. Гэтыя пасады былi для мяне тады самымi высокiмi ў свеце, i мае мары, жаданне iх заняць не маглi па важнасцi нi з чым параўнацца. Жаданне нейкага чалавека стаць, скажам, наркомам, акадэмiкам - драбяза. Хлебарэз цi рабочы па кухнi вышэй за ўсякiх там наркомаў i акадэмiкаў.

Калi чалавек пастаянна галодны, то ў яго адно iмкненне, адна мэта ухапiць недзе хоць што-небудзь ядомае. Усё чалавечае ў iм - дружба, спагада, гонар - адступае, знiкае, саступае жывёльнаму i раслiннаму закону барацьбы за выжыванне. Не верце тым, якiя гавораць, што ў лагеры яны, галодныя i знясiленыя ад хранiчнага голаду, дзялiлiся пайкай з такiм жа галодным або саступалi месца каля катла ў чарзе па дабаўку. Лагерная мараль, законы бесчалавечныя, там не жыццё, а антыжыццё.