Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке) - Василий Хомченко

Ён i скончыў следства, напiсаў абвiнаваўчае заключэнне, i справа пайшла ў Спецыяльную калегiю Вярхоўнага суда БССР.

Чакаў я суда доўга. Пра навiны мы, арыштаваныя, даведвалiся ад навiчкоў i яшчэ з дапамогай аднаго iнфармацыйнага канала. Турэмнай прыбiральняй карысталiся i арыштаваныя, i супрацоўнiкi турмы, камiсарыята. Пасля,сябе яны пакiдалi ў кошыках шматкi газет. Калi нас заводзiлi ў прыбiральню, мы адразу ж хапалi тыя шматкi, абмывалi пад кранам i тайком прыносiлi ў камеру. Навiны былi адны: лiсты калгаснiкаў аб шчаслiвым жыццi, заклiкi выкрываць ворагаў народа. З тых газет ведалi, каго пасадзiлi, каго выкрылi.

З падвальнай камеры на вулiцы Ўрыцкага мяне перавялi ў турму на вулiцу Валадарскага. Там сядзела розная шпана. блатары, але больш -палiтычных. Там я таксама сустрэў цiкавых людзей - вучоных, студэнтаў, настаўнiкаў. Пазнаёмiўся я з былым мiнiстрам - старшынёй рады Беларускай народнай рэспублiкi Цвiкевiчам Аляксандрам Iванавiчам, высланым з Беларусi пры разгроме нацыянальнай iнтэлiгенцыi ў трыццатыя гады i вернутым у Менск з высылкi для канчатковай расправы.

Хачу прывесцi ягоныя словы, якiя ён аднойчы сказаў, як малiтву:

"Матка боская, завошта такi лёс краiне? Такiя беды пасланы народу: крывавы Кастрычнiк, самазнiшчэнне нацыi ў грамадзянскую вайну, голад i высылкi, раскулачванне, а цяпер яшчэ i гэты тэрор. I што б засталося ад Англii, Францыi, ад эўрапейскай цывiлiзацыi, калi б i там быў знiшчаны такi ж слой лепшых розумаў?.."

Сапраўды, што б засталося? А наша краiна жыве. Жывучыя, значыць, мы.

Паколькi менскiя турмы былi перапоўнены, iх пачалi разгружаць i адпраўляць арыштаваных у iншыя гарады. Я трапiў у вiцебскую турму, таксама перапоўненую. У нашай вялiкай камеры сядзелi вайскоўцы, выкладчыкi з ветэрынарнага iнстытута i вядомы ў свой час драматург Курдзiн Дзiмiтры Iванавiч. Яго п'еса "Мiжбур'е" ставiлася ў многiх тэатрах краiны. Курдзiн i ў камеры пiсаў агрызкам алоўка ў кнiжачцы курыцельнай паперы сваю новую п'есу.

Не так даўно я зрабiў праз ваенны трыбунал Беларускай ваеннай акругi запыт у КДБ пра лёс Курдзiна. Паведамiлi, што ён быў расстраляны 12 снежня трыцдаць сёмага года.

У кастрычнiку мяне судзiлi. З Менска прыехала выязная сесiя Спецыяльнай калегii Вярхоўнага суда БССР з сотнямi спраў. Засядала яна ў памяшканнi народнага суда, куды з турмы прывозiлi падсудных. Мяне прывезлi ў групе дваццацi чалавек, не знаёмых мне. Усе яны таксама абвiнавачвалiся па "лёгкiм" артыкуле - у антысавецкай агiтацыi. На тым судзе на кожнага адпускалася не больш дваццацi хвiлiн. Заходзiлi ў пакой, дзе засядаў суд, неўзабаве выходзiлi, i мера пакарання аб'яўлялася адна - дзесяць гадоў лагера.

Мяне выклiкалi апошнiм. Я зайшоў у пакой, прымiрыўшыся з тым, што атрымаю таксама дзесяць гадоў. Стаў перад судом па турэмнай прывычцы, заклаўшы рукi за спiну. Больш за паўгода я жыў толькi на турэмным пайку, згаладаў, схуднеў, збляднеў, i, вядома ж, грузнаму пажылому старшынi, засядацелям - жынчыне i мужчыну - я здаўся дахадзягам, вартым жалю. Я адчуў i зразумеў, што суддзi глядзелi на мяне з жаласцю. Па ўзросту кожнаму з iх я гадзiўся ў сыны. Можа, у iх i былi такiя ж, як i я, сыны i суддзi ўяўлялi iх на маiм месцы.

Старшынствуючы, праверыўшы мае бiяграфiчныя дадзеныя, спытаў, цi прызнаю я сябе вiнаватым.

Яшчэ задоўга да суда я падрыхтаваў у сваё апраўданне цэлую прамову. Я дзесяткi разоў рэпецiраваў яе, раiўся з аднакамернiкамi, што яшчэ трэба дапоўнiць да той прамовы, дапаўняў i быў гатовы ў любы момант выступiць з ёю. А ў судзе я раптам як анямеў, не змог напачатку вымавiць i слова. А потым i заплакаў, ненавiдзячы сябе за гэты плач, злосна выцiраючы рукавом слёзы, сцiскаючы зубы, намагаючыся не плакаць, супакоiцца i не могучы гэта зрабiць. Суддзi апусцiлi галовы, на мяне не глядзелi. I ўсё ж у рэшце рэшт я здолеў сказаць, што нiякi я не антысаветчык, не вораг савецкай улады, а запiс у дзённiку зрабiў пад уплывам прыгнечанага настрою.

- Хопiць, добра. Выйдзiце, калi ласка, - сказаў старшынствуючы.

Я выйшаў з такiм цяжкiм паганым настроем, так сябе лаяў за сваю слязлiвасць, што гатоў быў ударыцца галавой аб сценку.

Праз хвiлiн дзесяць мяне паклiкалi. Зайшоў, стаў, слухаю прыгавор. Яго прачыталi не ўвесь, а толькi рэзалюцыйную частку. "Хомчанку Васiля Фёдаравiча на аснове арт. 72 пункта А Крымiнальнага кодэкса БССР пазбавiць волi ў папраўча-працоўным лагеры тэрмiнам на чатыры гады i на тры гады паражэння ў правах пасля адбыцця пакарання".

- Колькi, чатыры гады? - не паверыў я пачутаму.

- Чатыры, - кiўнуў галавой старшынствуючы. - Прыгавор канчатковы i касацыi не падлягае.

- А я i не буду скардзiцца, - паспяшыў я запэўнiць суд.

Я быў рады i шчаслiвы, i радасць гэта, вядома ж, адбiвалася на маiм твары. Я адыходзiў i ўсмiхаўся, на развiтанне падзякаваў суддзям.

Усяго толькi чатыры гады! А не восем, не дзесяць. У мяне пела душа. Я пахвалiўся мiлiцыянеру, якi павiнен быў адвесцi мяне ў турму, пра гэтыя чатыры гады i гатоў быў хвалiцца ўсiм стрэчным.

- Пашанцавала, - згадзiўся мiлiцыянер.

Iшлi мы з гэтым мiлiцыянерам, маладым вясковым хлопцам, пешшу i не так, як патрабуецца iнструкцыяй: ён - ззаду, а я ўперадзе, а побач, плячо ў плячо. Нiхто са стрэчных i не здагадваўся, што мiлiцыянер канваiруе мяне.

Праходзячы мiма хлебнай крамы, я мiжволi прыпынiўся - хлебны дух ударыў мне, галоднаму, у ноздры так, што галава закружылася.

- Там хлеб, - паказаў я на вiтрыну, - хлеб.

- Зойдзем, - сказаў мiлiцыянер.

Мы зайшлi. Ён купiў за свае грошы фармавую буханку i даў мне. Я адразу ж упiўся ў яе зубамi, i, пакуль дайшлi да турмы, ад буханкi застаўся невялiкi акрайчык.

Развiталiся мы па-сяброўску - поцiскам рукi.

"Вось жа, - думаў я пра яго з удзячнасцю, - ёсць добрыя людзi i сярод канваiраў".

Перапыняючы гэты аповяд, адзначу, што на добрых людзях трымаецца свет. Сустракалiся мне такiя людзi i ў лагеры, i пасля лагера. Былi яны ў судах, у тым жа НКУС. I калi б кожны, ад каго залежалi лёсы людзей, няхай сабе i ў тыя страшныя гады тэрору, стараўся рабiць як можна меншае зло, а не iмкнуўся выбiцца ў перадавiкi, вызначыцца актыўным "баявым штыком партыi" - так называлi сябе сталiнскiя карнiкi, - то цi было б столькi ахвяр?

У камеры яшчэ на парозе я паказаў чатыры пальцы i крыкнуў, што далi чатыры гады. Сусед па нарах пацiснуў мне руку, вiншуючы з "толькi чатырма гадамi". А драматург Курдзiн уздыхнуў: "Вось бы i мне так пашанцавала". Яму не пашанцавала, яго расстралялi.

Ну а потым быў доўгi, цяжкi этап праз усю Расею, Сiбiр аж да станцыi Ўсуры ў Бамлаг, дзе я апынуўся перад самай зiмою.

Пра лагер пiсаць цяжэй, чым пра турму, следства, суд. Пра яго ўжо расказана шмат, i ў кожнага зэка быў свой лагер, са сваiмi пакутамi i маленькiмi радасцямi. Гэтыя маленькiя радасцi i ратавалi чалавека ад самагубства.

Сталiн, стварыўшы такое пекла, як лагеры, меў мэту не толькi пакараць чалавека фiзiчна невыноснымi ўмовамi, але i пазбавiць уласцiвай чалавеку чалавечнасцi. Лагер, акрамя фiзiчных пакут, - яшчэ i пазбаўленне чалавечага "я". У сталiнскага зэка такая бяспраўнасць, ён так унiжаны, што яго становiшча можна параўнаць са становiшчам старажытных рабоў. Лагеры, якiя, як ракавыя пухлiны, усеялi ўсю краiну, наклалi цяжкi змрочны адбiтак i на ўвесь уклад жыцця ў СССР. Жыць у "лагернай" краiне i не мець нiякага дачынення да лагернага вопыту, яго парадкаў, маралi нельга было. Кожны савецкi чалавек так цi iнакш звязаны з гэтым лагерным вопытам. Калi ты не сядзеў сам, то ўсё адно меў дачыненне да яго: нехта сядзеў з блiзкiх, знаёмых. Быт, лагерная псiхалогiя, лад жыцця перайшлi з лагера на "волю", заразiлi яе. Ён, гэты дух сталiнскага лагера, яшчэ i цяпер не выветрываецца са свядомасцi народа. Жорсткасць, права моцнага, падман, хлусня, несправядлiвасць - законы i мараль лагера яшчэ жывуць у грамадстве, маюць сiлу вялiкую.

У лагеры жыў у лепшых умовах не той зэк, хто быў значны на волi, хто валодаў вопытам высокай прафесii, хто разумны, адукаваны, а, як i задумана вярхоўным i яго хаўруснiкамi, розная крымiнальная нечысць, "сябры народа", якiх i ставiлi камандаваць i ўнiжаць людзей адукаваных i разумных, сумленных так званых ворагаў народа.

Колькi прыходзiлася бачыць такiх сцэн, калi былыя вядомыя вучоныя, пiсьменнiкi, военачальнiкi ўнiжалiся перад блатаром поварам, вымольваючы ў яго лiшнi чарпак баланды. Колькi iх корпалася ў кухонных памыйках, вышукваючы нешта ядомае. Не магу забыць, як былы нарком асветы адной сярэднеазiяцкай рэспублiкi збiраў бульбяныя ашкрэбкi i, каб не перахапiлi iншыя зэкi, таропка запiхваў iх у кiшэнi. Голад чалавека ўнiжаў.

Тыя, хто заганяў у лагеры мiльёны невiнаватых, мелi задачу не проста iзаляваць iх, але i вытравiць у iх усё чалавечае, маральнае: любоў, мiласэрнасць, дружбу, сумленне. Для гэтага i стваралiся такiя ўмовы нявольнiкам, каб узмацнiць у iх самыя нiзкiя iнстынкты. Калi маса галадае, чэзне ад холаду i непасiльнай працы, разута i раздзета, тады i пачынае знiкаць чалавечая мараль, а замест яе не любоў да блiжняга - такога ж пакутнiка, як сам, а варожасць, як да канкурэнта на лепшае месца на нарах, на лёгкую работу, большую пайку.