Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

Оцу бартахойн план Теркан областан жандармийн урхалле а, полицига а, тIеман отрядашка а йовзийтина ас, церан декхарш а гайтина.

Инарла-лейтенант Михеев

XXI корта. Керла бохамаш

МостагIаша го бина,

Со йукъа хьовзийна,

Iожала тIегIерта,

Дера ка детташ.

Гонаха бIаьрг бетташ,

Ас орца лоьху…

Халкъан илли

1

Зеламхина дуьхьал дIайолийна муьлхха а кампани эхьечу чаккхенца йоьрзура Михеевн. ХIинца Зеламха эвххьаза кхерстара Нохчийчохь а, ГIaлгIaйчoхь а. Ткъа луларчу областашкахь а, губернешкахь а цо лелориг Михеевс тидаме ца оьцура. Цигахь Зеламхас лелочух Михеевга жоп ца доьхура. Шен областехь хуьлурш а тоьу цунна. Михеевна моьттура, ша Зеламхин доьзал амалтана а лаьцна, набахти чу кхоьссича, зударий, бераш цигахь хьийзорна кхоьруш, иза мелла а кIадлур ву, шен лаамехь Iедална тIевогIур ву. Мичара! Мелхо а, карзахваьлла. Михеевна, областан начальникна, кхерамаш тийса а воьлла. Цкъа кехат даийтира цо, ша доьзална дуьхьал Михеев йийсаре вуьгур ву аьлла. И кехат йуьхьанца хьесапе ца эца гIиртира Михеев. Иза наггахь бен гIали чуьра ара ца волура. ТIаккха а уллохь дуккха а барамехь ха долуш. Цундела Михеев ца кхоьрура ша йийсаре вигарна. Делахь а, цкъацкъа, оцу кехато шен бертаза сагатдора цуьнан. Балхахь а, балха вогIуш а, цIа воьдуш а. Буса охьавижча а, Iуьйранна самаваьлча а. Зеламхас хIуъа а ма до. Масала, Соьлжа-ГIаларчу хьолечу совдегаре Шавеловга, шена ахчанца йасакх такха, ца такхахь, ша бекхам оьцур бу аьлла, шозза кехат йаздинера Зеламхас. Совдегаро ларамаза дитира иза. Йасакх ца йеллера, жоп а ца йаздинера. TIаккха Зеламхас, шеца ши накъост а волуш, дийнан делккъехь вахана, корехула чу бомбанаш кхийсина, лелхийтинера совдегаран цIенош. ЦIахь ша ларвеш ха делахь а, Зеламхас ишттаниг дарна а кхоьрура. ТIаккха эскаран йоккха гарнизон, полици, жандармери йолчу гIали чу а веана, ишттаниг дан хIуттур вац иза олий, шена маслаIат а дора Михеевс.

Амма Зеламхас шолгIа даийтинчу кехато синтем байъинера Михеевн. Цуьнан йoI маре йахана нуц, француз Шарль Акс, некъийн коьрта инженер вара. Цуьнан дIасалелар дукха хуьлура. Къаьсттана дукха ХIирийчу а, ГIалгIайчу а, ГIебарта а лелаш. Наггахь Нохчийчу а воьдура. Зудчуьнца театре, концерташка, гIалел ара Iаламе садаIа а воьдура. И дерриг а дика хаьара Зеламхина.

Масех де хьалха Зеламхера доцца йаздина кехат кхаьчнера Михеевга:

«Хьомсара государь, Теркан областан начальник. ХIaра кехат йаздийриг хьуна вевзаш волу, масех шарахь Кавказ кхерамна кIел латто стаг ву. Паччахьо тешам а белла, кхузахь хьаькамаш хIиттийнчу наха, уггар хьалха ахь, законаш талхадо. Харц, йамарт, хьарам некъашца шайна хьал-бахам гулбо аш, ткъа мискачу халкъан ойла ца йо цхьаммо а. Со маьрша дуьнен чу ваьллера, суна маьрша, машаре ваха лиънера, амма шун а, Iедалан а харцонаша, йамартлонаша, къизалло обарг вина сох. Цхьа а тайпа бехк-гуьнахь доцу сан доьзал йийсаре а бигна, набахти чу кхоьссина, цигахь бIарзбина хьийзабо ахь. Нагахь санна и къизалла ахь ца сацайахь, сан доьзал марша ца баккхахь, ас йийсаре вуьгур ву хьо а, хьан йоI боху кхахьпа а, хьан нуц Шарль Акс а».

И кехат дешча, цкъа бIаьргаш чу бода хIоьттира Михеевна, тIаккха букъаца шело хьаьдира. Вехха Iийра иза, саметта ца вогIуш. Селхана суьдо къайлах кхел йинера Зеламхин доьзал пхеа шарна Сибрех ссылке бахийта. Цхьадика, Зеламхина ца хаьа иза… «Зеламхина хаале хIокху махкара дIабаккха беза цуьнан доьзал, – ойла йора Михеевс. – Амма иза сихха кхочушдалур дац. Цунна дуккха а хан йеза. ХIетталц цуьнан Iep-дахар дикачу aгIop хийца дезар ду…».

Зеламхин кехат стоьлан гIутакх чу а тесна, шен гIоьнча инарла Степанов чукхайкхира Михеевс.

– Зеламхин доьзалан Iер-дахар муха ду набахтехь? – хаьттира цо, Степанов охьа а хиъна, дIатарвелча.

– Массо а тутмакхийн санна.

– Хьоьга цхьа дехар ду сан, Николай Иванович. Хан дIа а ца тоьттуш, набахте а гIой, оцу доьзалан Iep-дахар муха ду а таллий, цунна хIун оьшу хьажахьа. Нагахь санна зударша шайна xIapa-важа оьшу бахахь, царна оьшург латтор набахтин начальникана тIедиллахьа. ТIаккха и доьзал ма-хуьллу сиха кхузара дIабаккха гIaйгIa бехьа.

– Дика ду, Николай Андреич.

Степанов араваьлча, чувеанчу дежурни эпсаро, ша тIеэцаре хьоьжуш сени чохь лаьтташ наместникан векал Казаналипов ву, элира.

Казаналипов Асельдербек гIумки вара, Темирхан-Шурара. ДегIастанахь гIараваьлла хьолахо а, помещик а вара иза. Цхьана хенахь паччахьан гонехь штальмейстер хиллера, хIинца Кавказан наместникан шатайпа жоьпаллин гIуллакхаш тIедохкуш чиновник а вара. XIoкху тIаьххьарчу хенахь наместнико хIинца кхозлагIа ваийтинера иза кхуза, областехь хIоьттина чолхе хьал талла а, довза а, иза цхьана aгIop листа Михеевна гIo дан а.

Казаналиповн йаккхий уьйраш йара Къилбседа Кавказерчу къаьмнашна йукъахь, йа нийсса аьлча, церан хьолахошца. Цкъа наместнике къайлах мотт беанера, Казаналипов паччахьна а, правительствона а тешаме вац, цо ши политика лелайо аьлла. Даррехь – Iедалца, къайллах – туркошца. Вуьшта аьлча, цхьана aгIop, ша оьрсийн Iедалан лакхара чиновник хиларе терра, Кавказехь российски политика дIахьо цо, вукху aгIop – ДегIаста Россих дIа а къастийна, йозуш йоцу пачхьалкх кхолла, иза ца нислахь, ДегIаста Хонкаран протектората кIел йаккха Iалашо йу цуьнан бохуш. Уьш цхьадерш бух болуш хилар гучудаьллачу наместника, цуьнца шеца къамел а дина, «бурч йоьхкинера» цунна. Цул тIаьхьа ца хезара Казаналиповс и тайпа крамольни къамел дина бохуш. Йа кхеравелла сецнера иза, йа чIогIа ларлуш вара.

Стомма, лохачу дегIара, горга йуьхь, цIен бос бетталуш, кхалкъе беснеш, шуьйра мара, йоцца лергина сирйала йоьлла Iаьржа маж, хаза тодина дуткъа мекхаш долуш, шовзткъе итт шо хенара стаг вара иза.

Кавказхойн гIиллакхехь вовшийн а, доьзалийн а хьал-де а хаьттина, официале къамелана тIевелира и шиъ.

– Тифлисехь керла хIун ду, Асельдербек Казаналипович?

– XIapa ду ала, керла хIумма а дац, Николай Андреич. Демократин шовкъ хилла, хьерадевлла адамаш. Большевикийн ун даьржина массанхьа а. Къаьмнашка, цхьа вежарий хилий, бертахь Iедална дуьхьал гIовтта, боху. Хьуна дика ма йевза церан лозунгаш. Утописташ! Къаьмнийн барт хир ма бац цкъа а. Масала, азербайджанаш а, эрмалой а. Царна йуккъехь бIешерийн кIоргера схьадогIуш мостагIалла ду. Петарбухехь а, Тифлисехь а цхьа нах бу и мостагIалла марсадохуш. Хетарехь, оцу шина халкъо кестта вовшийн цIий Iано герга ду.

– Дала ма хуьлуьйтийла иза. Вуьшта а аттачу хьолехь дац вай Кавказехь. Тхуна маслаIате хIумма а деаний ахь?

– Хаац, ас деанарг хьуна муха хетар ду. Теркан областехь хIоьттинчу хьолан хьокъехь наместник дагавелира сох. Хьуна гIоьнна кхуза кхин а цхьа полк хьажийча, муха хир дара-те аьлла. Со реза ца хилира. Масех дивизи кхуза йалийча а, Зеламха лацалур вац аьлла. Иза волу меттиг ца хаьа цхьанна а. Ткъа иза массанхьа а ву. Халкъана