Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Шрифт:
Интервал:
Закладка:
– ХIинца тIаьххьара а цхьа-ши дош олу ас. ХIокху йуьртахь зударша а, царал а оьшучу цхьацца божарша а сох а, Ахьмадах а лаьцна питане мотт-эладитанаш леладо бохуш, хезна суна. Цундела тховса вайн хилла xIapa къамел йуьрте дIахаийта. Тховсачул тIаьхьа и тайпа мотт-эладита лелош стаг суна хаалахь, цуьнца цкъа а сан машар хир боцуш, мостагIалла хир дуйла а хаийта. И дехар къаьсттана хьоьга ду, Панта-Хьаьжа. ХIунда аьлча, цкъа-делахь, хьо йуьртан къеда ву, шолгIа-делахь, и мотт-эладита айъина леларш хьоьца уьйраш йолу нах бу а, боху. Иза чекхдели, хIинца кхин хабарш а дуьйцуш, шуна кIордадаллалц сакъоьрур ду вай.
Меданас йовхха сискал а, кхехкийна кхоьш а йехкира царна хьалха.
***
ЗОРБАНЕРА МОГIАНАШ
Вайн Iедало хIитто йуьртдай хьалха къуй, талорхой хилла, сий дайна нах бу. Iедал шайн каракхаьчча, цара харцонаш, йамартлонаш, хьарамлонаш лелош, ницкъ бо бахархошна. Iедална хьалха бехк-гуьнахь а доцчу нахана таIзарш до, цаьрца шайн хьагI-гамонаш нисйеш. Йуьртдай шаьш а хуьлу къуйн а, талорхойн а гIеранийн декъашхой. Цаьрга болчу цабезамна, уьш йуьртдай хIиттош долу оьрсийн Iедал а ца деза нахана.
Я. Абрамов
Нохчийн долара латта мел кIезиг ду хаа, сурт хIотто хала хир ду шуна. Хьан латта мел ду аьлла, шега хаьттича, вертан кIел хоъал ду, олу нохчочо. Латта механа деза ду церан. Цхьа йетт тIехIоттал долчу лаьттан оцу аьттан мах бу. Оцу хьолан ойла йича, уьш, мацалла ца леш, хене муха бовлу-те олий, цецволу.
1905-чу шеран 5 июлехь депутата
А. П. Масловс Пачхьалкхан Думехь
динчу къамелана тIера
Ламанан Нохчийчоьнан 90% бахархой данне а латта доцуш бу, 77% аренгара бахархой латта кIезиг долуш бу. Нохчийн дуккха къехоша, беза мах а луш, ханна лело латта оьцу гIалагIазкхийн а, шайн а хьолахошкара. Иштта латта оьцуш, xIopa шарахь царна 400 эзар сом ахча ло нохчаша.
Лаьттах пайдаэцаран хьокъехь
Теркан областан администрацис
кхоьллинчу комиссин отчета тIера
VIII корта. Декъазнаш
Ша-ша вай кIезиг а,
гIорасиз а ду,
ткъа бертахь катохахь,
лам ластор бу.
К. Хетагуров
1
XIapa берриг а бохамаш буьйлабелира, докъан пхьор хиларшна, Инарлин говрашна тIехула. Буьйсанна дIахоьцу уьш Хьомсуркъин стундех дисинчу жимачу ирзо тIерачу хьаьжкIашна йукъайоьлхура. Цара цу йукъахь хIоттийнарг дийр дацара хьакхарчаша а. Цкъа а, шозза а, кхузза а элира Хьомсуркъас оцу Инарле, и говраш ма лехка цига, шен йан а йоцу хьаьжкIаш хIаллакйо цара. Амма Инарла дуьхьал жоп дала а ца вешира. ТIаккха, цхьана Iуьйранна лехча, Инарлин йиъ говр ца карийра. Йахана меттиг а ца хууш, лар а ца карош, тIепаза йайра уьш. Хьомсуркъас уьш къайлайаьхнийла хаьара Инарлина, иза бехке а вина, даррехь Iедале дIавала ца ваьхьара. Къайлах барт а бина, стражникашца Гати-Юьрта пурстоп Хамов валийра цо.
Герз лаха цIийнах хьовсу аьлла, бахьана а хIоттийна, талораш дан буьйлира салтий. Иза уггар хьалха Хьомсуркъина тIера дIадолийра. Шен йоIаца забар йан гIоьртина салти, цуьнгара герз схьа а даьккхина, гIибаваллалц йиттина охьа а виллина, ведда йуьртара дIавахара Хьомсуркъа.
Пурстоп оьгIазвахана а, дог доьхна а дIавахара Гати-Юьртара. ХIетахь кхуза вогIуш, цо чIагIо йинера, Хьомсуркъа а, Овхьад а, Солта а, лаьцна, букъа тIехьа куьйгаш а дихкина, дIавига. ТIаьххьара шиъ xIapa кхуза кхачале йуьртара араваьллера, ткъа Хьомсуркъа, хIокхуьнан мера кIел салтичунна гIибаваллалц йетта а йиттина, цуьнан герзаца ведда ваханера. ЦIийнах хьаьжча, карийнарш а хIун йу? Итт патармица цхьа берданга а, мокхазан кхо топ а, тиша бархI шаьлта а, ши тур а. Бердангин да лаьцна Ведана дIавигира Хамовс. Амма округан начальникана подполковникана Ханжаловна цунах кхачо ца хилира. Теза-маьттаза дешнаш ца кхоош, Хамовна барт биттира оцу хьожа йогIучу суьйличо. TIe, Гати-Юьртара хIара йухавирзича, Саьмби-КIотарарчу бахархоша тIулгаш а кхийсира хIокхуьнан отрядана тIе. Царах цхьаъ пханарх кхетта, масех дийнахь букъ лезира Хамовн. Бакъду, оцу кIотарара лаьцна вигна виъ стаг набахти-м кхоьссира цо.
Карзахечу Гати-Юьртана таIзар дарехь доггаха гIуллакх цадарна а, кхузара коьрта кхо бунтовщик кIелхьарвалийтарна а Хамовна дIахьедар а дина, и гIуллакх шен кара ийцира Ханжаловс. Стомара Гати-Юьрта веанчу Хамовс, нах майдана а гулбина, царна дийшира Ханжаловн омра.
«Цуьнан Воккхаллина, йерриг Россин… императора, цуьнан цIенна дуьхьал, цуьнан Iедална, цо хIоттийнчу къепена дуьхьал гIеттинчу Гати-Юьртана тIедожадо:
§1.
Нийсса итт де далале 100 топ а, царна 2000 патарма а, 500 шаьлта а, 50 тур а Ведана гIопе охьадиллар.
§2.
Схьайалаза йисинчу хIора тоьпа тIера 50 сом, тур-шаьлтанна тIера 10 сом, патарми тIера 50 кепек ахча охьадиллар.
§3.
Герз схьаделлачул тIаьхьа цIийнах хьаьвсича, нагахь санна кертахь йа карахь герз карадахь, иза дIадаккхарал совнаха, бехкечуьнгара xIapa гIуда даккха:
3-линейки тоьпана – 300 сом,
японски тоьпана – 200 сом,
бердангина – 100 сом,
мокхазан тоьпана – 50 сом,
тапчина – 50 сом,
тур-шаьлтанна – 20 сом,
патармина – 50 кепекана тIера 3 соьме кхаччалц.
§4.
Йуьртана тIехь долу 5104 сом – пачхьалкхан а, Ieдaлан а декхар – итт де далале охьадиллар.
§5.
Йурт Iедална дуьхьалйохуш, зуламе питанаш лелош волу Хортаев Овхьад, Солтханов Солта, Сулиманов Хьомсуркъа, лаьцна, Iедале схьавалар.
§6.
Тоьхначу хенахь xIapa омра дуьззина кхочуш ца дахь, Гати-Юьртана луьра таIзар дан.
Ведана округан начальник,
подполковник Ханжалов
2
Гати-Юьртахь хиллачу оцу хьовр-зIовро Соьлжа-ГIала базара валийна Янаркъа, ша деанчу пxea вертанах диъ бархI-бархI соьмах дIа а доьхкина, тIаьххьара дисинарг белша тIе а кхоьллина, иза оьцуш стаг валаре хьоьжуш, гIийлла бIаьрг бетташ, вертанаш духкучеран могIарехь хIоьттина лаьттара.
Селхана делкъал тIаьхьа Гати-Юьртара охьа, гIaш ткъа чаккхарма некъ беш, Гезлойн станце а веана, цигахь хьешашкахь буьйса а йаьккхина, сатоссуш цига кхаьчначу цIерпоштахь малх лакхабаьлча, кхуза кхаьчнера Янаркъа. Ша цIера араваьлчахьана цхьана хIуманах вогуш веара иза гIала. Иза шайн кех ара ма-веллинехь, цунна тIенисйелира йаьссачу кIудалца хи тIе йоьду Сету. Хих йуьзна шийтта кIудал цуьнгахь хилча а, иза ша тоьур йара стеган некъ эгIо. Кхин тIе а, Янаркъин дог дохийнера сийсара цунна гинчу гIено. Дуккха а адамаш, цара буьйцу xIapa ца кхета мотт, маьхьарий, дов, цIий. ГIенах цIий гар-м дика ду олура, хIетте а Янаркъа резавацара оцу гIанна.
Схьакхаьчча, цунна кхузахь хеза хабарш а дацара хIумма а маслаIате. Базархоша дийцарехь, карзахе хьал дара гIалахь. Заводашкахь, фабрикашкахь, мехкадаьтта доккхуш а болх беш болу оьрсий шайн алапаш алсамдахар, къинхьегаман а, Iep-дахаран а хьелаш тодар, шайна цхьацца бакъонаш йалар Iедале дIахьедеш, белхаш а совцийна, гIалин майданашкахь гулбелла, бохура. Салтий а, гIалагIазкхий а уьш цигара дIасалахка гIоьртича, цара вовшашна буй-тIара йеш а, белхалошна тIе герз тухуш а меттигаш хуьлу, бохура. Iедална дуьхьалбевллачу оцу оьрсашций,