Легендарныя апавяданні - Ганна Навасельцава

Мне заўсёды падабаліся дзёрзкія. Толькі гэты, шчыры, а просты, хоць і хацеў удацца, але такім не быў. Абяцаў вярнуцца да князя, прыйсці зноў да ягоных дзяцей, да ягоных унукаў.

— Чакай мяне і вер, што нічога не мінецца. Будзе пакутаваць род твой. Не мая помста, але твая да цябе вернецца. Чакай, не спадзявайся на выкупленне.

Засмяяўся пагардліва князь. І споўнілі верныя ягоны загад. А я ўсё трымаў таго простага за руку, ведаў апошнія думкі. І спытаў яго многа часу апасля, як забылася ў народзе княжае імя, як мінулася слава мудрага роду:

— Што ж не выканаў ты свайго абяцання? Ты ж мог тое зрабіць.

— Мог. Стацца такім жа, як уладарны. І калі б гэта здарылася, я б пасапраўднаму памёр. А хто ж пажадае сабе смерці?

— А калодзеж чарадзейны ты навошта паказаў?

— Паказаў. І цяпер паказваю ў глыбокі-глыбокі дол. Яму ды і ўсім такім. Ён жа марыў пра вечнае багацце. Неабсяжнае, найвялікшае. Хто ж я, ціхі, малы, каб пазбаўляць князя ягонай мары?

Паказваеш. У глыбокі-глыбокі дол, дзе табе назаўжды застацца. Блізка-блізенька ад цябе меднае дно, дзе хаваюцца ўсе чары тваёй і маёй зямлі. Жывуць, дыхаюць, твораць. Мацуюцца кожным учынкам нашчадкаў. Блізка ад цябе, просты, і сярэбранае дно. Хавае яно ўсё, што мінулася. Усіх тых, якія не маглі мінуцца. Не маглі знікнуць у небыццё. Чакаюць свайго вяртання ў свет. Блізютка ад цябе, шчыры, залатое дно. Нічога там няма. Не было. Не будзе. Плёхаюць бязмежныя воды, вялікія, як само чалавечае цярпенне. Чака­юць, пакуль перапоўніцца мера людскіх пакут, пакуль выбухне самы страшны гнеў, пакуль спляжыць усё самая лютая нянавісць. Тады парвецца залатое дно, выпусціць сваю сілу. І паглыне вада ўвесь чыста свет, залье, як не было яго ніколі.

— Паказваеш, паказваў чарадзейны калодзеж. Хіба ты вінаваты, што не ўбачыў яго князь? Хіба ты вінаваты за тых, прагавітых.

Чую над светам толькі тваю радасць. І трошкі шкадавання. Твайго і майго. Я б лёгка яшчэ пахадзіў з табой па зямлі. Без крыўды. Без страты. Адно баронячы тое, што належыць бараніць. А ты, просты, лёгка паціскаеш мне руку. Гаворыш, што хапіла падарожжаў на тваю долю. І мне хапіла. Толькі. Шкада.

— Не шкадуй, гартаваны.

Гэта ты, просты, а шчыры, азываешся мне. Ды я і не шкадую. З пашанай побач не ходзіць шкадаванне. Мы зразумелі гэта даўно.

— Праўда, звонкагалосы?

— Бом, бом, бом! Пярэчыш нямала. Не веру табе!

— Ды я сам сабе ўжо не веру.

— Не падманвай мяне, галасістага, ты, гартаваны. Мы абодва ніколі не страцім ні пэўнасці, ні зацятасці. Для гэтага занадта доўга на белым свеце.

А цябе не падманеш. Звонкі, разумны. Ведаеш мяне навылёт. Як і я цябе. Спрачаліся мы з табою і змагаліся. Многа-многа.

— Бом, бом! Многа-многа.

— І аніяк не здолее адзін з нас перамагчы другога.

— А гэта трэба, перамагчы?

— Вось і я думаю. Але навошта ж тады зноў ідзём адзін на адзін?

— Не ведаю, бом!

— І я не ведаю.

Мабыць, мы адобва павінны тое ведаць. Быць пэўнымі, не сумнявацца ані кроплі. Бо паўставалі, як непахістныя ратныя. Бо зноў паўстаём у свеце, не дорым яму спакою. Але мы не ведаем. І не хаваем таго.

Я, гартаваны, першым пайшоў па-над светам. І доўга быў адзін. Толькі як з’явіўся ты, звонкі, галасісты, зразумеў, што цяжка трываць адзіноту. І быў рады табе. Апекаваў твайго стваральніка. Памятаеш яго?

— Бом, бом, бом! Ён — гэта я!

І мне так думаецца. Толькі дагэтуль здзіўляюся, як магло вяшчуннае слова ўдацца ў чалавечае аблічча, як магла стацца жывой праніклівая думка. Але што ж! Поўніцца дзівамі свет. З таго толькі неспадзяванкі.

І ніколі апасля не бачыў я, каб нараджала зямля такі талент. Пясняр, прарок, званар. Сэрца роднага краю, яго надзея, ягоны голас. Мне спадабалася, што мог ён ісці дарогай і бездаражжу, сустракаць і прывячаць. І ўсюды, дзе б ён не крочыў, знаходзіў і пакліканне, і чаканне. І я ведаў, што ён павінен быць. Проста быць з маім светам.

— І таму адводзіў ад яго самых лютых. Бараніў, шануючы яго, іншага, бом-бом. Схаваўшыся, бярог песню ў нашым свеце.

Ён не заўважаў, што часам я дапамагаю яму. Крыху. Зусім трошкі. Я рады быў так чыніць, рады хоць бы таму, што ўпершыню свет падараваў роўнага мне. З ім было нясумна. І я ўспомніў, што такое горыч страты, калі скончыўся адпушчаны яму век.

— Кароткі век, наканаваны лёс. Бом, бом, бом! Не сумуй! Нам з табою няма страты, няма растання!

І я нібы зноў вярнуўся, калі пачуў ягоны голас з высокіх званіц. Многа-многа званіц. Твой голас, звонкі. Кожны раз, як учую цябе, нібы птушкай узлятаю над абшарамі палёў і лясоў. І лёгка мне далёка-далёка ляцець, і про­ста мне пранізліва бачыць. Верыць. Чакаць. Прызыўна азываецца пакінутай песняй самая мілая мне зямля.

— А ты, галасісты, чакаеш?

— Павер, што чакаю. І я падарожнічаў па самай мілай зямлі. Глядзеў, як проста ты ломіш крывую шаблю, хіліш долю крыжацкія кіпцюры. Зайздросціў табе, бо сам я так не магу. Але ведаеш, што.

— Што, звонкі?

— Гэта я вёў цябе. Клікаў песняй далей і далей. І часам нават не ведаў, дзе пачынаешся ты, дзе знікаю я. Ці я не знікаю зусім? Ці ты ёсць усюды?

— Мы ёсць побач, галасісты. Блізка, блізка.

— Не веру табе. Можа, як кажаш, ёсць мы і блізка. Але ж чаму тады і я, і ты чулі няраз, што песня праганяе вайну? Што там, дзе ёсць песня, не ўспыхне бойкі? І супыняецца бойка, калі загучыць песня. Гэта ж мы спрачаемся, як заўсёды.

— Таму што мы — розныя. Але ў нас блізкі лёс.

— Раскажы пра свой лёс, гартаваны. Колькі ж табе спатрэбілася часу, каб стаць такім . такім халодным.

Не так ужо і многа. Як ні дзіўна. Ты не маўчыш, бо ты не зняверыўся. Я зайздрошчу табе. Зайздрошчу за твой талент — спадзявацца і верыць. Сам я так не магу. Гартаваны, не выношу жаль. Не люблю чуласці. Гэта ўсё — тваё. Калісьці я палічыў тое за слабасць і адмовіўся раз і назаўжды. Але вось жа цудоўная праява: я ніколі не лічыў слабым цябе, звонкагалосы. Што ж тут зробіш.

Ты некалі быў чалавекам, я быў. Зведаў і майстэрства, і душы зброі. Так, не спрачайся, і ў зброі ёсць душа. Цёмная, трывожная, спавядальная. Моцна памятлівая. Яна ніколі не забывае тых, хто трымае гартаваную. Збірае па драбніцы іхні гнеў. Збірае, тоіць, каб аднойчы ўлеўна абрынуцца. «На каго?» — спытаеш ты, галасісты. А на саміх гнеўных, неміласэрных, недаравальных. Можа быць, што і смелых, адважных. Але жорсткіх. За гэта і прыходзіць адплата.

— І табе прыйшла? — ціха пытаешся, галасісты. Смешна гучыць твой шэпт.

— І мне. А чым я лепты.

— Чаму ж не стаў ты жахлівым ценем, як той ваяр? Не знік за гады і стагоддзі?

— Ведаеш пра яго. Усё?

— Здагадаўся. Не паверыў у тое, што ён баяўся. Ты ніколі не важдаўся з палахліўцамі, бом, бом, бом! А мне ж гэта падабаецца ў табе.

— Славіш песняй смелых? Нават такіх? Ды чаго я дзіўлюся. Памятае людское сэрца пра волата, які ўчыніў нешта злое. Памятае, не можа забыць. Часам называе яго і Княжам. Дык ці мала што зрабіў? Але ж волат. Але Княжа.

— Не пагарджай смеласцю. Нават такою. Не зневажай літасць. Нават да такіх. Ты нічога не сказаў пра сваю адплату.

— А мая адплата — не знікаць у гадах і стагоддзях. Можа, і вельмі б хацеў, але не магу. Не супыняюцца звады і кроў. Зноў і зноў цягнуцца да гартаваных. Да такіх, як я. І зноўку я шукаю самае страшнае ў бяздонні чалавечай душы.

— І што знаходзіш, бом?

— Нічога не знаходжу. Там тое ж, што я бачыў многа разоў. Ад чаго даўно стаміўся. І мне зусім не здаецца страшным, што жахае іншых. А ты, што ты, звонкі, знаходзіш у чалавечым бяздонні?

— Новую надзею. Больш моцную, чым азывалася раней. Новую палымяную веру! Стакроць мацнее раней ледзьве чутная песня. І міла мне разганяць цемру гучным звонам. Не смейся, чуеш!

— А я і не смяюся. Проста надакучыла ўжо казаць, чакаць. Нават не верыць табе, самы літасцівы.

— Бом! А ты не жалься, не плач, не нудзіся. Проста падумай, пачакай.

— А я і думаю.

Пра тое, што заўсёды зайздросціў трыпутніку. Таму, хто вядзе да маіх курганоў, да тваіх азёр. Трывушчы, гаючы. Прайшоў трыма шляхамі-пуцявінамі, поўнымі варажнечы і гневу, але не страціў сваёй дабрыні, і надзеі, і веры. Лёгка і проста знаходзіць тых, каму патрэбны. Дапамагае. Лекуе. Не памыляецца, абіраючы нявартых.

Я ведаю гэта так добра, як і цёмную душу бразатлівага жалеззя, прагнага да бітвы. Лячыў параненых, што вярталіся героямі да свайго народа. Акрыляў надзеяй знявечаныя душы. Спапяляўся ад чужога болю і адраджаўся зноў. Цяжка. Але ж трывушчы. І моцны. І праніклівы. Пазнае, пазнае нявінных.

І ты пазнаеш лепшых, звонкагалосы. Не хочаш адно пра гэта казаць. Ды няўжо думаеш, што гартаваны, пануры, не здагадаўся? Я ж не заўсёды такім быў. І ніколі не быў маўклівым. Не спяваў, як ты, звонаў-песняў, але ж не, зусім не маўчаў. У гэтым ты, мой вечны сябра, мой верны сапернік, змыляешся.

Чакацьмем лепшага. Самага-самага. Аддадзім яму песню, падаруем сілу, каб аніколі болей не ўшчынілася боек на белым свеце. Будзе і літасцівым, і моцным. Будзе абраным. Каб адно дарогу да патопленых у азёрах званоў, да верасовых курганоў знайшоў. Ды не, не баюся за гэта. Бо не памыліцца трыпутнік. Сам шляхі спазнаўшы, прывядзе яго, прывядзе.