Беларуска (на белорусском языке) - Марта Пиньска

У кастрычнiку я толькi вярнулася, каб завяршыць у Менску свае справы, i з пачаткам лiстапада мушу быць у Кракаве, дзе мяне чакае стаўка ў вучэбнай установе i праца ў адной рэдакцыi лiтаратурнага часопiса.

Калi я наведала яе - традыцыйна з бутэлькай чырвонага вiна, - яна прыняла мяне сардэчна, але гутарка не клеiлася. У яе былi бiлеты ў фiлармонiю. Мы рашылi iсцi пеша праз азалочаны восеньскi парк над каналам. Усю дарогу маўчалi. Яна час ад часу падбiрала з-пад дрэваў лепшае лiсце. Склала каляровы букет i дала мне яго паглядзець, сунуўшы ледзь не ў вочы, але ў самую сярэдзiну майго жыцця, маiх думак. Мы абнялiся.

У зале фiлармонii холад. Музыканты, сумныя i без энергii, якая, увогуле, проста неабходная, каб пераканаўча расказаць нешта сваiмi iнструментамi. Усе, пэўна, толькi мараць пра нейкiя кантракты i заробкi загранiцай. А тут толькi смутак i прыгнечанасць, падмацаваныя пасля вяртання з паспяховых гастроляў, дзесь далёка ў Амерыцы, Францыi цi Аўстрыi.

Ад усяго аркестра я адчула павеў жальбы па прадаваным таленце i жыццi ў танных канцэртах перад рэстараннымi гасцямi на багатых раўтах. Вакол у зале выцертыя i смярдзючыя абiўкi цвёрдых i нязручных фатэляў, тынк, якi асыпаецца са сценаў i столi. Восеньскi холад, якi паралiзуе волю. Аж дзiўна, як музыкантам не дранцвеюць пальцы.

Граюць канцэрт Рахманiнава. Павольна, як бы сiлай вiбрацыi выконваемых рухаў аркестр раскручваецца. Уся зала ўпадае ў настальгiчнае задуменне. Музыканты выцягваюць з сябе рэшту сiлы, i пачынае рабiцца нешта незвычайнае. Як плач, як лямант i скарга. Яны дзеляцца расказам пра вялiкiя нязведаныя прасторы, пра збалелыя душы, скруху, палярушны смутак. Iлюстрацыя да "Нячысцiкаў" Дастаеўскага - такiя асацыяцыi выклiкае гэта ўва мне, калi я гляджу на твары людзей вакол сябе.

У нейкi момант бачу, як па яе шчоках пабеглi слёзы. Бяру яе халодную руку. Яна праз сiлу ўсмiхаецца i апускае галаву. Калi канцэрт закончыўся, мы выходзiм i бачу - не перастае плакаць. Я стаю поруч, але я не бязрадная. Разумею i адчуваю, як iграе ў ёй усё тое, што расказалi музыканты, якiя iгралi аповесць больш пра свой уласны лёс, чым самую музыку Рахманiнава.

Вяртаемся дамоў. Яна просiць, каб я зрабiла гарбату i, можа, што-небудзь перакусiць. Кручуся на кухнi i чую, як стукае плыта. Паставiла гучна "Нактурн" Шапэна. Наш любiмы.

П'ем гарбату, пад канапкi. Не ведаю, цi павiнна я пра нешта пытацца. I тады яна сама пачынае расказваць, што выклёўваецца ёй кантракт у Празе. Ужо атрымала першае паведамленне i, магчыма, гэта будзе гадавое прабыванне i праца на радыё "Свабода". Калi добра павядзецца, яна паедзе ўжо на тым тыднi.

XL

Гэтую мясцiну называюць урочышчам. Курапаты. Мабыць, назва нейкай вёскi. Невялiкi лес каля абвадной дарогi. Адразу за дарогай панельныя камянiцы. Немы i да ўсяго абыякавы бетонны квартал.

Аня патэлефанавала ўчора i сказала, што iдзе на манiфестацыю. Шэсце з цэнтра горада ў Курапаты, у Дзень задушных. Мой перадапошнi дзень у Беларусi. Можа, ён будзе найлепшым развiтаннем з гэтым краем, яго людзьмi. Тымi, што жывуць i што памерлi.

Курапаты адкрыў Пазьняк у канцы сямiдзесятых, i для многiх беларусаў гэта знак адраджэння. З магiлаў, дзе бальшавiкi замардавалi ў трыццатыя гады тысячы людзей, беларусы, узялiся адраджаць сваю самасць.

Мiнула два дзесяткi гадоў, i вось пашыраюць дарогу. Гэта, бадай што, толькi зачэпка, каб паспяхова заасфальтаваць памяць. Людзi пратэстуюць, але iх няшмат. Улады ведаюць пра гэта i тым смялей спрабуюць ужо цяпер запабегчы будучым дыскусiям i расплатным разборкам.

Я iду на шэсце, каб паглядзець, цi ёсць яшчэ гарт, каб супрацiвiцца караедам i збэшчанай iмi памяцi пакаленняў. А можа, iду толькi таму, што Аня патэлефанавала мне i я не магла ёй адмовiць.

Паход на Курапаты пачынаецца ад Акадэмii Навук. Надвор'е лiстападаўскае. Слотнае i шэрае. Толькi цяпер я ўсведамляю, што ў Менску цэлы год сапраўды мала сонца. Большасць месяцаў у годзе - пахмурныя i шэрыя днi. Найгоршыя смуткi агортваюць тут чалавека ўвосень. Балоцiстая краiна, поўная дэпрэсii i алавянай аўры.

Нехта дае мне палаючы знiч. Iду з iм, саграваючыся задушным святлом. Штохвiлiны паветра разрывае гук звона, якi нясуць наперадзе калоны. Memento mori.

Шэсце ў маўчаннi даходзiць да дарогi на Вiцебск. Паварочваем на абвадную дарогу, за якою вiдаць навалы згорнутай бульдозерамi зямлi. Рабочыя, што круцяцца вакол машын, абыякава пазiраюць на нас. Шэсце закончыцца, ацiхне звон, i рабочыя напэўна ж прыступяць да пашырэння дарогi. Заасфальтуюць лес крыжоў, якi вырас тут за апошнiя тыднi на знак пратэсту. Усё як панарама смутку i непапраўнасцi. Праз хвiлiну мiльгае думка, як ратунак, як апошняя дошка ратунку. Я ж адгэтуль паслязаўтра выеду i страсу з сябе гэты самнамбулiчны бяскрай. Але гэта зноў жа толькi абвадная думка, як пакуса. Бо такiх сiтуацый i людзей не бракуе i ў нас.

Мае боты члапаюць, гразь, балота... У раскапанай зямлi пад нагамi касцей, аднак, не вiдаць, не вiдаць у ёй i мартыралагiчных плямаў. Звычайная зямля. Шэрая, брудна-рудая, не выклiкае эмоцыяў. Выклiкае адзiна жаданне выйсцi на якi-небудзь ходнiк i ступаць па чыстым, вымытым тратуары.

Падыходзiм да лесу. Ускрай яго група маладых людзей паставiла палатку. У брудным лагеры вiдаць параскiданыя бутэлькi. Як праваслаўны звычай выпiвання за памерлых на iх магiлах. Няўжо i ў такiм месцы гэта ўсё яшчэ звычай.

Узгадваецца адзiн выпадак з пахаваннем паўгода таму назад. Быў канец лютага альбо пачатак сакавiка. Памерла Анiна бабуля, i я пайшла з ёю на пахаванне. Бадай што нават не толькi з прычыны спачування сiмпатычнай каляжанцы i яе бацькам, але, мусiць, таксама i з цiкавасцi, як выглядае тут пахаванне. Гэта ж частка культуры штодзённага жыцця, гэта люстра ўсiх iншых абрадаў, свецкiх i рэлiгiйных - гэтых сямейных, гэтых грамадскiх. Я купiла прыстойны букет яркiх хрызантэмаў з чорнай стужкай i ў цэлафане з густоўнай чорнай аблямоўкай. Пад'ехала на таксi да дома, куды часта забягала адведаць Аню. У адным пакоiку iх цеснай кватэры жыла яе бабця, якая ўжо амаль не падымалася з ложка. Было ёй за восемдзесят. Аднаго разу я кiнула вокам у прачыненыя дзверы ў той пакоiк i ўбачыла, як старэнькая падымалася з пасцелi i сядала на край ложка. Яе позiрк на хвiлiну затрымаўся на мне. У яе запалых вачах я ўбачыла, як яшчэ тлеюць iскрынкi жыцця. Так, як бы я ўбачыла ўсе моманты, якiя давялося ёй правесцi на зямлi - дзяцiнства над нейкай ракою, смех у лесе, пацалунак хлопца, потым нейкi агонь, дым, багнiшча i панурыя нетрышчы, крык, плач, шэрая будная праца i апушчаныя ў мыльны шум далонi, што палошчуць цi мыюць нейкае ашмоцце. Як фiльм, секундная iмпрэсiя без канкрэтнага сцэнару. Нават не вобразы, а толькi ўражаннi ад вобразаў. Я была вельмi ўзрушаная ўбачаным у тую хвiлiну. Дзверы зачынiлiся, i Анiна мацi зноў укладвала старэнькую ў пасцель, папраўляючы ёй падушкi.

Аня сказала, што бабуля калiсьцi была даволi важным чалавекам у партыi. Шмат гадоў працавала ў кантрольнай камiсii i ведала цэлыя пакаленнi розных дзеячаў. Нават Машэрава ведала асабiста.

Цяпер я стаю каля дома з букетам хрызантэмаў, назiраючы праз зашклёную лесвiчную клетку, як зносяць адчыненую труну з целам з чацвертага паверха. Перад дзвярыма некалькi старых - мусiць, суседкi, сямейнiкi. Труна выйшла з цесных дзвярэй на паветра. Труну ставяць на лавачку, каб крыху адпачыць. Анiна бабуля на гэтай лавачцы, пэўна, калiсьцi сядзела вечарамi, гаманiла з суседкамi.

Труна абабiта чырвоным палатном. Гэта так для камунiстаў? Насiльшчыкi зачыняюць века. Перад гэтым яшчэ адна суседка папраўляе край матэрыi i накрывае ёю складзеныя далонi нябожчыцы. Труну падымаюць з лавачкi i ўсоўваюць на падлогу жалобнага аўтобуса, выгляд i тэхнiчны стан якога выклiкаў яшчэ большую жаласць, чым само пахаванне. Мы з Аняй упакавалiся ў машыну аднаго з кузiнаў i паехалi за аўтобусам да могiлак.

Могiлкi непадалёк ад Курапатаў. Вялiкi абшар высечанага лесу, у цэнтры сучасны будынак з чырвонай цэглы - крэматорый, а можа, трупарня.

Аўтобус спрытна ўязджае прысадамi цвiнтара i кiруе ўбок свежа выкапаных магiлаў. Спыняемся, выходзiм з машыны. Кiдаецца ў вочы адсутнасць цырымонii, правiлаў, нейкiх звычаяў. Мабыць, немагчыма да гэтага прывыкнуць. Замест крыжа нехта з сямейных трымае слупок, авiнуты бардовай матэрыяй. На слупку невялiкая чорная таблiчка з нядбала напiсанымi словамi i прозвiшчам памерлай, нiжэй даты нараджэння i смерцi. Насiльшчыкi выцягваюць труну з аўтобуса i пераносяць блiжэй да выкапанай магiлы. Каля магiлы стаiць, абапершыся на рыдлёўку, мужчына ў куфайцы, у барэце, з папяросаю ў зубах. Выплюнуўшы недапалак, ён выдае рашучую каманду сваякам, каб развiталiся з нябожчыцай. Насiльшчыкi падымаюць века з труны. Да нябожчыцы падыходзяць сямейнiкi i цалуюць цела. У лоб, у вусны, у складзеныя далонi. Нехта з фотаапаратам кажа iм стаць групкаю каля труны, у якой пацямнелы твар пазiруе для апошняго фотаздымка. Магiльшчык з лапатай нервова пакручваецца збоку. Холадна i папырсквае лёгкi дождж. Пара канчаць. Чырвонае века труны замыкаецца як футарал з iнструментам. Падыходзяць далакопы, каб падхапiць труну на доўгiя грубыя шлейкi i ўцiснуць яе ў дапасаваны дол. Спешна ссыпаюць рыдлёўкамi жоўты лясны пясок. Сямейныя нясмела падыходзяць i, прапiхваючыся мiж струджаных копшаў, скiдаюць на труну па некалькi жменяў змерзлай зямлi. Але ўжо не чуваць такога характэрнага стуку грудак па труне. Копшы спорна ўвiхаюцца, штохвiлi паплёўваючы ўбок. Iхнi хто там у iх за галоўнага пачынае фармаваць магiлу. Прыплясквае пясок. Расхiлiўшы полы куфайкi, падцягвае штаны, падымае руку i папраўляе на галаве барэт. Камандуе класцi вянкi i кветкi. Спачатку сямейнiкi, потым знаёмыя. Пасля кажа, каб нехта са знаёмых расправiў стужкi. Нельга - асцерагае - папраўляць стужкi членам сям'i. Бязладны збой жалобнiкаў раптам ператвараецца ў маiх вачах у рассыпаны пададдзел разгубленых i нехлямяжых жаўнераў, якiя, азiраючыся па баках, намышляюць, як бы гэта тут неўпрыкмет дэзерцiраваць. Адзiн далакоп выхоплiвае з рук кагосьцi з родных слупок i ўбiвае яго ва ўзгалоўе магiлы. Той, што за галоўнага, дае далейшыя распарады. Цяпер кветкi могуць класцi знаёмыя. Гляжу вакол сябе i ўжо цi не астатняя засталася я, хто яшчэ трымае букет хрызантэмаў. Падыходжу i акуратна ўкладваю кветкi ўнiзе магiлы. Падыходзiць магiльшчык, спрытным рухам хапае мой букет, зрывае з яго цэлафан i вышморгвае стужку. Што ты робiш, крычу я на яго i забiраю букет. Ён вырывае ў мяне кветкi з рук, здзiўлены маёй iстэрычнай рэакцыяй. Так трэба. Зноў зрывае фольгу i стужку, спраўным рухам вялiзнымi лапамi бярэ ўвесь букет, ламае яго напалам i ўжо толькi ў такiм выглядзе кладзе на магiлу. Я з жалем i роспаччу гляджу на Аню. Аня паглядае на мяне, як бы перапрашаючыся. Падыходзiць i тлумачыць, што ўсё гэта толькi дзеля таго, каб нiхто не ўкраў тых кветак. Ува мне закiпае злосць. Адыходжу ад магiлы тым ахвотней, што пачынаецца дождж. Адчуваю на твары рэзкiя буйныя кроплi. Кiруюся да машыны. Гляджу на суседнюю дарожку, дзе адбываецца такая самая дзiкая цырымонiя - без ксяндза, без папа, без лiтургii. З нейкiм люмпэнам у куфайцы, з рыдлёўкай падпахай, якi вырывае ў родзiчаў памерлага труну, каб як найхучэй закапаць яе.