Радкі і жыццё - Варлен Бечык

Чацвер — чорны, замглёны нейкай агіднай халепай, гнілым надрывістым ветрам, быццам усё стала няісным, што варта жыцця і радасці.

Першыя пахавальныя клопаты — вянок і гарэлка. За імі — клубілася і адкладалася ў душы сапраўднае гора, што і не валіць з ног, але застаецца назаўсёды як горкая віна і шкадаванне. Ішлі, ішлі, і здавалася, што музыка хістала чараты на сажалцы і гусціла пахмурнасць.

Іван Апанасавіч Будай, дырэктар школы, прыняў удзел, сказаў добрыя і дакладныя, нягучныя словы, ска­зала мама і я.

Самае страшнае — думаць, як жыла і чым маркоцілася яна ў апошнія дні гэтай сваёй адзінотнасці.

Сёння я прачытаў у «Ліме» Брыля («Дажджлівы, сонечны поўдзень»): «Разлука з блізкімі, любімымі, раз­лука назаўсёды і туга па іх — гэта таксама адчуванне абавязку. Перад галоўным у жыцці. А разам з тым — і абавязак перад тымі, што нас пакінулі. Паколькі я не ў зямлі, а пакуль што наверсе, у шчасці свядомых дзён і хвілін».

Сам я В. Ф. нёс, сам закопваў. Кідаў капейкі ў магілу — сказалі, так трэба.

Феня і Лена Гарошкі. Многія твары напаўзабытага Гарадка.

Дома позна гаварылі з мамай. В. Ф. выратавала мяне і маму: «Калі б яна не ўзяла цябе (сама прапанавала!), не ўцячы б мне ад паліцыі... Расстралялі б нас разам, сынок». Жонка камісара часоў грамадзянскай вайны. Ездзіла за мужам па франтах. Потым ён быў пракурорам (ці не ў Чавусах). Потым у Гарадку нашым дырэктарам лесазавода. Памёр вясной 41-га: сухоты. Усё жыццё аддаў новаму, сапраўдны камуніст ленінскага гарту... Канчалі гаварыць пра В. Ф. і зноў пачыналі — пра годна пражытае, поўнае прыстойнасці, гонару і дабраты жыццё.

Уепаміналі. У 1944-м. Мама ўжо з намі. Жывём ра­зам усе трое. В. Ф. узяла мяне да сябе пад коўдру, туліла, песціла, прыгаворвала: «Зайчык мой маленькі».

Я. Моркавінка Вы мая! (Моркавінка — самае смачнае тады для мяне.)

Яна. Верабейка ты мой...

Я. Партрэцік Леніна Вы мой...

Пра што б ні ўспамінаў — у памяці той апошні кароткі прыезд летам, спешка. Здавалася, буду бываць часцей...

8. Х I.

Пабрыў (двойчы) на могілкі. Сёння — з мамай. Адзінотнасць здавалася нейкай безнадзейна-заўсёднай. Зманлівы кантраст святочных кампаній заходзіў у душу.

Але душа прасіла не столькі кампаній ці (яшчэ чаго!) кахання, колькі адпачынку і спакою на гэтыя два дні. Такое, здаецца, дасягнута. Я адпачываў, паспаў і, можа, яшчэ змагу і жыць, і пісаць.

Успомніўся — на бакавых сцежках — той хлопец Ц., якога на цаліне мы падазравалі ў прысваенні нашых грошай. Падазрэнне гідкае, ганебнае. Мы былі ўсе ра­зам, вясёлыя сабе і не так ужо натруджаныя, а ён соугаўся адзін па сваіх кухонных справах.

6-га ў «ЛіМе» надрукаваны «На паўмільярдным кіламетры» (пра Куляшова), і дзяўблася ў галаве фраза: «Бо і што такое паэзія, калі не вечная адданасць жыццю і ёй самой — дарога ў акіян чалавечнасці...»

Ренан:

«Чтобы идти в этом мире верным путем, надо жерт­вовать собой до конца. Назначение человека состоит не в том только, чтобы быть счастливым, он приходит в мир не затем только, чтобы быть честным, — он должен открыть для человечества что-то великое, утвердить благородство и преодолеть пошлость, среди которой влачит свою жизнь большинство».

Белинский: в произведениях искусства идея — это не отвлеченное понятие, выраженное догматически, но состояние души.

...Выйшла кніга Жэні Янішчыц «Снежныя грамніцы». Напісаў ёй кароткі ліст, у якім, у прыватнасці: чытаў душою, сёе-тое душа прамінала, але многае западала ў яе так дакладна і адзіна магчымым азначаным шляхам, калі, здаецца, да гэтага і без гэтага не ўявіш сябе ў свеце паэзіі і чалавечнасці...

«Уліваецца, нібы ручай, у мову палескі нетаропкі гаварок». Душэўна дакладна ў дачыненні да ўсяго на­строю, тонка, проста — і нібы нават без замілавання...

14. XI.

...Прыезд Еўтушэнкі бударажыць рэдакцыю. Ліхаманка з білетамі ў філармонію. Ускочыў у пакой, спехам йаціснуў рукі, гледзячы міма, зачараваў нашых жанчын. Усе былі фонам, і неўзаметку прайшоў Васіль Быкаў, ханя ў ім столькі істотнасці...

15, 16, 17.

Усе дні — Еўтушэнка. ён сапраўдьі ўвесь у вершах.

Учора (16) у рэдакцыі сустрэча з ім, з дамешкам няёмкасці і брыды. ёсць людзі (жанчыны), якія гатовы і лашчыць, і лізаць, што несумяшчальна з сапраўднай любоўю да паэзіі і пашанай да яе творцаў.

Я не раз ужо думаў, што яму проста немагчыма пісаць новыя вершы — усё перамацаў, сказаў. Тут ён сам загаварыў пра гэта — буду пісаць прозу, мучыць рытм і ўсё такое... (Голас — б-р-р: «Не бросайте поэзию; ой, мы так вас любим...») Сказаў, што прапаноўвалі сыгрань Ісуса Хрыста, і рэжысёр (здаецца, італьянскі) напісаў ліст у Мін. культуры: фільм, маўляў, будзе марксісцкі. Фільм зроблены. Калі Хрыста вядуць на Галгофу, хор спявае: «Вы жертвою пали в борьбе роковой». Чытанне часта таленавітае, акцёрскае, але ж — эстраднасць, эстраднасць...

3 усяго, што чытаў, больш-менш цэласныя (ды што там — сапраўдныя) — «Флорентийские слезы» і «Идут белые снеги» (тут, праўда, крышку і павеў самалюбавання).

20. ХІ.

Прыезд да мамы Лідзіі Яфрэмаўны Тарасавай — з Арла. Жанчына настолькі гаваркая, што спасу няма. I гэта — ускладненне хатняга побыту. Але затое ёй абавязаны я і горкім позіркам на сённяшнюю нашу заможнасць — у людзей яшчэ столькі гаротнасці і цяжару, і скупая капейка, і нішчымны стол, і безабароннасць пе­рад гнётам сытай і хцівай нахабшчыны...

«Слова» Сартра — іх іранічны інтэлект, гнуткая і глыбокая іронія, шырокая кніжнасць і недасяжнасць. I лёгкі пылок нуднасці.

Чытаючы Сартра, дзівіўся разбежцы насычанага інтэлекту з жывымі ўражаннямі. Адзіныя каштоўнасці, знойдзеныя ім кнігі, але і на іх лёг цень сартраўскай іроніі. Гэта аўтабіяграфічны трактат — пра дзяцінства. Канечне, інтэнсіўная мысліцельнасць кнігі сапраўды, відаць, пачалася там, у дзяцінстве, і зафіксавана тонка...

Мы не занатоўваем і забываем многія і нечаканыя хады свайго мыслення, мала сумуем вопыт, не ўмеем адысці ад сябе. Беднім уласную духоўнасць сурагатнай, перажаванай малаадукаванымі тлумачамі культурай.

У нейкай аповесці Жычкі сярод пералікаў страт, нанесеных вайной з фашыстамі: парушылі севазварот.

Мы самі, на жаль, свой севазварот парушаем замнога.

19. XII.

А мяне, выходзіць, любяць паэтэсы. Жартую, не, але так складваецца. Усіх іх шкада, хаця мо яны і пакрыўдзіліся б на мяне, калі б так ім сказаць. I ўсё ж не стае ім ласкі, увагі сапраўднай.

20. ХII.

У роднай мовы — асаблівае, светлае цяпло. Па-руску я магу напісаць лірычна, але гэта ўжо, як горныя высі— не відаць усіх гэтых узлескаў, горак, не чутно роднай гаворкі, няма самай натуральнай арганічнасці — адпаведнасці слова дыханию, першаснаму прадвытоку думкі і пачуцця.

Усе мае артыкулы, рэцэнзіі — голас адзіноты, якая горнецца да розуму, дабра і чалавечнасці.

22. ХІІ.

Падзеі ў Польшчы такія цяжкія для душы.

20 снежня сёмы пленум ЦК ПАРП зрабіў аналіз сітуацыі ў краіне і прыняў неабходныя рашэнні. Перамены ў Палітбюро, у складзе сакратарыята.

Самая доўгая мая ноч — самая доўгая ноч года. Месяц і птушка. Знямога і баязлівасць, палоханне ўсякай небяспечнасці.

28. XII.

Сіпакоў цытуе Блока: «Штодзённасць, будзённасць дзень пры дні — подла». Колькі ж у мяне подласці.

Сіпакоўскі пераклад Блока:

...А я сабраў душы збалелай Гады, дзе цені і святло;

Да болю стала зразумела:

Жыццё адпела і прайшло...

...I яшчэ раз успомніўся той дзіўны стары, што забрыў у рэдакцыю. «У времени времени нет» (гэта пайшло ў артыкул пра Вярцінскага). Дзіўна, як дакладна вымавілася ў здольнай, але наіўна-бесталковай Ганчаровай: «Значит, нет и возникновения».

А стары сваё далей — блытана, але не заблытваючыся: «Мне вот интересно. Не я это говорю, а разум пред­вечный. Разум — всё: и мотылек, и цветок — всё разум. Разум не дает права так отвечать, что нет творца, пото­му что я сам из некоего источника. Человек создает че­ловека, но он прячется. Первый учитель природа, затем уже учит человек человека... Будет только закон божий и его исполнение, главным образом Христа. Конец будет греха. А то и Бога не видно, и правды нет...»

1971

1.І.

Трэба зноў пачаць жыць па-новаму. Навагодняя ноч занесла мяне ў свет, дзе я быў не свой, выпадковы і да ганебнасці ў недарэчным становішчы. Там жа, застаўшыся адзін (і гэта было — дзякаваць Богу), рабіў пер­шы запіс года.

Усё не так проста — перавесці цяперашняе ў мінулае, пераіначыць бесталковіцу на толк, знайсці свой розум і даць яму новае. развіццё. Недарэчны дом. Нешта непапраўна страчанае і святое без святасці. Мне не свеціць ні сонца, ні месяц, ні новая радасць.

Папярэднія дні, званкі, званкі, званкі. Я заблудзіўся ў палкіх словах, жаданнях, капрызах... Я паўначы ішоў дамоў, потым не спалася. Я валяўся ў сваім кутку і думаў адну крыўдную, спустошаную, сумную думў, і гэтая дума не скончана... Бяру ў рукі пяро і стаігаўлюся чъгсцейшым,: інакшае жыццё сходзіцца са мною. Я магу яшчэ гэтым пяром кіраваць, завірухамі рассыпаць лісты, выпраменьваць усмешку, ціха свяціць маркотай. У мяне няма свабоды таленту, а душа распылена хваробай, нудой, адзінотай, але ў мяне добрае кітайскай ручкі пяро. Яно яшчэ не канчаткова спісалася. I ўсё-такі адно ў мяне сёння добрае — востры сум, які можа абяцаць праніклівасць. За гэта трэба плаціць, плаціць!