Бэзавы попел - Ала Сямёнава

Увогуле Міхась Стральцоў быў з тых, для каго існасць рэчаў i падзей i свет літаратурны, мастацкі былі заўсёды відавочнай рэальнасцю, неад'емнай. Не ў рэчышчы дурной літаратуршчыны, a ў тым неад'емным сэнсе, які дае існаванню чалавека высокая культура. Калі свет ужо не ўяўляецца без Дантэ i Скарыны, без Рафаэля i Моцарта, без Блока i Багдановіча...

Не, жыццё не было для яго толькі літаратурным матэрыялам. Першая i другая рэальнасць суіснавалі ў яго ўсведамленні. Ён вельмі тонка адчуваў код узаемаадносін паміж існасцю — мастацтвам, паміж „перадмастацтвам” i ўласна творчасцю. Паміж шэрай звычаёвасцю i таямніцай. Таямніцай чалавека, асобы, творцы. Жанчыны. Раздумваў над тым. Меціў задумамі. Згадваў пра няспраўджанае. Можа, у эпісталярным жанры гэта ўсё не мела той эстэтычнай крышталёвай завершанасці, як, скажам, у „Смаленні вепрука”, але мела сваю стыхію дакладнасці, сваю дысцыпліну родзуму i пачуццяў. Прырода яго чалавечага таленту змяшчала ў сабе непадзельнасць роздуму i ацэнак, плыні жыцця i ўсведамленне яго. Як i таленту пісьменніцкага:

„Во — хацеў я аднойчы напісаць апавяданне пра танцпляцоўку (даўно), i задума, здавалася, цікавая была: нябожчыку Рылько [Алесь (Аляксей Іванавіч) Рылько (1923-1967) — празаік, публіцыст, дра­матург] нападпітку неяк расказваў, а ён уталопіў вочы ў мяне, доўга глядзеў, неяк тужліва-хітравата, як гэта ён умеў, a потым кажа нешта накшталт гэткага: а ты даўно, хлопча, каровы пасвіў, касіў ці дровы пілаваў? I пра Дастаеўскага нешта сказаў, i пра ягоную „хромоножку” ca Стаўрогіным — маўляў, вывіх i выбрык. Разумны быў чалавек, i мы, гадамі розныя, сябравалі, можа, па-сапраўднаму, а больш ён нібы бацька мне быў. А пра Даст[аеўскага] ён сказаў нездарма: у мяне ў той задуме нейкім саматужным Фрэйдам патыхала, ён гэта неяк адразу зразумеў. А задума ці не забылася, памятаю толькі i цяпер чамусьці ўпэўнены, што, далібог, неблагая была. Калі-небудзь, можа, успомню: нечага з другога вопыту дадам i, дадаўшы, можа, напішу. Бо начытаешся, як У. з В. „живописуют” жанчын i каля, дык не па сабе неяк робіцца: i тэмы шкада, i праўды шкада, той праўды, пра якую стары Талстой (у адносінах да жаноча-мужч[ынскай] прабл[емы]) выказаўся неяк так: я пра тое голас падам, калі адной нагой у труне буду i выкажуся, шасну ў труну i векам накроюся. Так, здаецца, Горкі перадае — чалавек, які выдумаў сябе i выдумляў другіх, страшная ў яго гэтая ўласная выдуманасць, упэўненасць дзяка ці царкоўнага начотчыка. Можа, адзіны з рускіх літаратараў вёску не разумеў i не любіў. Яно дык любіць, канечне, мала за што можна, але... ягоная яўная, а часцей схаваная, варожасць да інтэлігенцыі даказвае толькі тое, што ён самавук i тое, што інтэлігентам трэба нарадзіцца. Прапаведваць веды, з аднаго боку, услаўляць волю i нейкага чалавека, паднаўляючы зноў жа саматужна Ніцшэ, i забыць пра Акакія Акакіевіча, як гэта было ў Горкага, — гэта i не па-руску неяк, i не па-асветніцку нават. Пану грамата цяжка даецца, a калі даецца, дык прымаўкай робіцца нездарма.

А наогул, самавукі небяспечныя людзі — гэта можна убачыць, напрыклад, i на нашым S. Прыгледзьцеся.

Надвор'е у нас даўно ўжо сапсавалася — сырасць, макрэча — не ведаю, як у вас. Радыё я не слухаю, ды i ўключаюць яго прапары цэнтралізавана, так сказаць, калі захочуць. Футбол я не гляджу. Вось пішу табе (гэта раніцай, палова восьмай, да паверкі) — дождж шастае, a ў мяне круцяцца рубцоўскія радкі:

Седьмые сутки дождь не умолкает —

И некому его остановить!

Все чаще мысль угрюмая мелькает,

Что может всю деревню затопить.

[Цытавана дакладна.]

Цытую па памяці, таму i сумняваюся. Неяк так. Там яшчэ, здаецца, ёсць радкі: „на кладбище, как будто крокодилы, ворочаются, спятивши, гробы”.

Бр! Мальчишка. Часто „смешной и милый”, кажется, у него эта страсть пугать и легкомысленничать. Вроде:

Прозрачно небо голубое,

Прозрачен воздух голубой.

Какое место вам? — Любое!

Любое время, край любой.

Ах ты, божа мой!

Як яму ў тым абраным ім ці некім другім краі цяпер, адзін бог ведае. Напрадракаўся: „Я умру в крещенские морозы”. Так, здаецца, i было. Някрасаўскі пейзаж нейкі над намі, да Кальцова не дараслі ці перараслі, — паспяшаліся. Але нешта я сумнае пад дождж пачаў — не буду. Вось табе зноў славянская рыса” (5.VI.82).

Засталося ненапісаным i тое апавяданне, i іншыя апавяданні, эсэ. Стральцоў не любіў ні саматужнай нудоты прымусу i самапрымусу, не апускаўся да хуткапісу важных праблем. Увогуле ж — задумваючыся над безданню i вышынямі чалавечых пачуццяў i розуму, выяў жыцця, існавання, заўсёды ўсё ж заставаўся ў, так бы мовіць, арэале Быцця, не пацвельваючыся з Небыццём, за тым, што па-за рысай нашага існавання.

Загадка ж творчасці i творцы заўсёды, мабыць, займала яго. Заўсёды меціла яго думку. Часам i перашкаджаючы. Не даючы спраўдзіцца намерам. Ці, можа, нават замінаючы першаадчуванню, ці што, жыцця. I — прыходзілі вось такія згрызотныя думкі. Думкі ягоныя — I наконт свайго занятку, i наконт маласпрыяльнай нашай глебы для сапраўднага таленту. А дзе, дарэчы, для таленту — спрыяльная глеба?

„А толькі літаратурай займаюцца ў нас ці адпетыя дурні, накшталт мяне (ды каб жа яшчэ займацца было можна, седзячы за айчынным дротам) (ЛПП — лякарска-працоўны прафілакторый), ці чыноўнікі, якім здаецца, што без ix літаратура загінула б, i тут ужо яны аддаюцца ёй цалкам, няўхільна шнуруючы яе пад ранжыр, — хоць тут ужо можа не літаратура, а нейкая кітайская плантацыя. А С. i D. стаяць над гэтай плантацыяй i ў калатушкі б'юць — адпужваюць вераб'ёў. Ну ix!”

„Кінуць бы ўсё гэта, ды вось бяда — позна, нічога другога не ўмею, а вучыцца другой навуцы калі? Ды i ранейшае такое-сякое ўмельства, напраўдзе, растрачана ўжо...” (На канверце дата 29.5.82.)

Думка гэтая, пра тое, што ўжо ўсё растрачана i Стральцоў „адпісаўся”, была вельмі ж папулярнай у так званым Аппаратурным атачэнні. Я нездарма згадваю яе.

Міхась Стральцоў часам, не толькі ca мною, уголас даводзіў думкі свае, асабліва ў якую роспачную хвіліну. У лістах ён пісаў нават та­кое: „Усе мае (амаль усе — бо не паверыш) кволыя літздольнасці i скупыя вольныя хвіліны забіраеш ты...” (12.VI.82). (Маюцца на ўвазе лісты.) Я тады не паверыла i зараз не даю веры. Былі шматлікія абставіны, былі своеасаблівасці характару, была, здаецца, калі не лянота, дык хісткая самадысцыпліна. Было i такое: „А каму гэта трэба?” Сапраўды, талент тонкі, ламлівы, элітарны. Не з тых, якім захапляюцца хатнія гаспадыні i дзяўчаткі з універмага. Ці хлопцы з ПТВ. Я не збіраюся прынізіць ні тых дзяўчатак, ні тых хлопцаў. Там таксама, між іншым, ёсць выключэнні. Але ж каб слухаць Баха, трэба мець ха­ця б прыродную схільнасць да гэтага. Сякую-такую падрыхтоўку, накіраванасць Менталітэту — пачуццяў. Ну, i ўсё ж нейкія ўмовы i перадумовы. I Гегеля не ўхопіш, прызвычаіўшыся чытаць выключна дэтэктывы. I Поля Валеры наўрад ці агораеш, калі вока i розум шукаюць адно: хто каго любіў, хто каго забіў. Патрэбны чытач, што ўмее размежаваць побытавую i пазазвычаёвую свядомасць.

Чытаць Міхася Стральцова — таксама трэба мець i пэўныя схільнасці, i пэўныя ўмовы. Гэта пісьменнік для людзей падрыхтаваных. Разумова i духоўна. Пісьменнік вытанчанай, празрыстай умельствам сваім мовы. Беларускай мовы. На рускай мове, хай не пакрыўдзяцца ягоныя перакладчыкі, таго Стральцова, якога ведалі мы, ужо не было. I Міхась Стральцоў фатальна рабіўся пісьменнікам для вельмі вузкага кола людзей. Хто ведае? Хто чытае? Была, мне здаецца, i яшчэ „стрэмка”. Ці, хутчэй, стрыжнявая „зацыкленасць”. Натура, якая міласцю сваёй вялікай, Боскай, дорыць талент, „выдае” да яго i бясконцага сумніву, i нездаволенасці сабою i іншымі, i прагу абсалюту. Абсалюту ва ўсім. У стасунках высокага розуму i пачуццяў. У звычайных побытавых з'явах. У адносінах з людзьмі — увогуле. З сябрамі. З жанчынамі. Абраннікі Боскія ствараюць вобразы. Прагнуць гармоніі. A рэчаіснасць падсоўвае мітусню i сурагаты. Замест сапраўдных пачуццяў. Высокіх ідэяў. Бездакорных адносін.

I поўзае чыноўнае вока па выпакутаваных радах, дзе словы — выяўленыя ў фразах, у літарах: i міласць, i дараванне, i дабро, i зло, i пакуты, i шчаслівы крок лёсу. Расчыненая Кніга Быцця. I чалавечае „я” сціскаецца ад гэтых позіркаў, ад чужой знешняй сілы, бунтуе супраць ахвяравання, супраць парушэння існасных сувязей. I супраць мітуслівага нібыта клопату тых, хто побач, хто перашкаджае існаванню на ўзроўні вышэйшых сутнасцяў. I Чалавек, Творца бяжыць ад усяго, i недзе знікаюць, раструшчваюцца думкі, праекты, ідэі.

Няпростыя адносіны звычайна складваюцца ў творцаў з уладамі (не будзем лічыць „лукавых царедворцев” стваральнікамі сапраўднага). Невыпадкова, мабыць, Міхась Стральцоў меў тую сталую схільнасць да рускай „усадебной культуры’. Яму патрэбны былі незалеж­ная адстароненасць, магчымасць размысліць, быць вольным. Мастакі ці не заўважаюць уладароў, ці бягуць ад ix — калі гэта магчыма. Ці ўваходзяць у канфлікт. Ці адкрыта змагаюцца. Але не будзем перабольшваць. Безліч — тых, хто пакутаваў, хто загінуў, хто пісаў у пекле ці пасля пекла, хто меў творчасць як зямны крыж i як зямное збавенне, хто зведаў здраду i ўціск. Але „спісваць” усё на сацыяльныя варункі — ці то ў часы Мікалая I, ці то пад час сталыпінскіх рэформаў, ці то ў часы сталінізму, ці ў часы так званага застою — таксама вульгарызатарства i спрошчанасць. Прыгонны лад, царскія сатрапы, паўстанні, перавароты i рэвалюцыі, сталінскі ГУЛАГ, брэжнеўскія „ўшчыльніцелі духу” — было. Усё гэта некага змусіла да подзвігаў пяра, некаму прысудам зрабіла духоўную смерць, некаму — зрабіла прымусам немату. Але — былі i заўсёды застануцца — пры ўсіх уладах: i ў самым росквіце эканамічным i палітычным — i чалавечая зайздрасць (досыць заўсёды акуратна i абмежавана здольных Сальеры, i так мала таленавітых, ад Бога — Моцартаў), i пэўныя абставіны лёсу, i цяжкае ўжыванне ў свет чалавека, для якога норма — адыход ад нормы, a ўзлёты мяжуюць з наканаванасцю бездані, урэшце — чалавек — гэта не толькі прыродна-грамадскае існаванне, гэта існаванне самога з сабой, рознага, добрага i злога, высокага i нікчэмнага, прыгожага i страхотлівага, У сваёй неад'емнай залежнасці ад людзей i ў сваёй суцэльнай экзістэнцыі, калі ў самыя роспачныя, цяжкія хвіліны чалавек застаецца сам-насам, i ніхто не можа яму дапамагчы: ні спрыяльныя сацыяльныя абставіны, ні каханне жанчыны, ні прыязнасць сяброў, ні прывілеі службовыя, ні дарункі фартуны. Лёсу. Hi усмешка дзіцяці. Ён сам-насам у сваёй Ладдзі Роспачы (паводле Караткевіча), сам сабе прысуд, сам сабе суддзя, сам сабе выратавальнік. Праз што? Праз вялікае ўзрушэнне. Праз якую драбязу. Праз нейкі патаемны імпульс. Праз... Тут у кожнага сваё. Мне так, прынамсі, здаецца. Але ад гэтага залежыць — здзейсніліся задумы ці не. Спраўдзілася дараванае Богам ці не.