Бэзавы попел - Ала Сямёнава

Але ўсё-такі, таечка ты мая, сэнсу я даўмеўся, i дапяў, i дапаў, і насалоду, як Караткевіч ужо кажа, тым часам меў. Дзякуй.

Ну, дык вось. Хмаркі, дзякуй Богу, плывуць i тут, а куды i з якім намерам, нават на КПП (кантрольна-прапускны пункт) не ведаюць. А сосны тут таксама ёсць, i над імі музыка пад вечар да знямогі грае, запрашаючы праімчацца на аленях ранкам раннім, а бывае, што над безабаронным птаствам i сімфонія грыміць. Невядома навошта, так сабе. Хочаш вершык пра гэта?

Вось гэта музыка сама Сабе гучыць... ”

Далей ішоў цалкам верш. Ён ёсць у яго кнігах.

Лісты былі розныя: паштоўкі-віншаванні, часцей — вялікія, ча­сам на некалькі старонак яго спорнага, сціслага почырку. Я была акуратным рэспандэнтам. Яму быў патрэбны такі.

...Яго лісты. Не толькі ў мяне, вядома. А я, перагортваючы — перакладзеных паперай бібулковай, — баюся дакрануцца: лісткі клёна, пялёсткі браткаў, бэзу, яшчэ нейкіх кветак, — яны рассыпаюцца ад дотыку. I застаецца бэзавы попел. Бэзавы попел... Тут свой патаемны сэнс. Той, які ўкладваў у яго Барыс Пастарнак.

...Некалі я адпісала Міхасю ў Мазыр, што не маю права адна валодаць такой раскошай — яго вершамі. Ён надрукаваў ix.

То i гэтымі лістамі я адна не маю права валодаць... Пэўна.

Мабыць, было б больш этычна — i разумна! — дачакацца моманту, калі цвярозы рэалізм прыроды нават усіх эўдэманістаў прыводзіць да той рысы, што неаспрэчна дае права на думку — mors Ultima ratio. I трэба было б, прыгожа-традыцыйна ўклаўшы свой рукапіс i арыгіналы лістоў Міхася Стральцова ў тэстамент, — пакінуць нашчадкам гэтую турботу. Але — што будзе пэўным, калі ўжо i мая воля захлынецца зямлёю ці попелам крэматорыя? Таму i пазначыла я сабе публікацыю як права. Не — як абавязак. Хаця б таму ўжо, што ў лісце сваім, без даты (на канверце — 19.IV.82 г.), Міхась Стральцоў пазначаў: „Гэтым разам я не буду такім увішным, як мінулы раз, — не назнарок, а таму, што ўчора, у чацвер, ніяк не здолеў табе адпісаць, i тое пісьмо, ненапісанае, не пайшло раніцай сёння, а раніцай быў апошні тэрмін: пошту цяпер забяруць толькі ў панядзелак. Два дні, калі не болей, для нас з табой прападуць.

Але ўсё роўна пішу вось у пятніцу, суцяшаючы сябе тым, што калі захачу, магу прадоўжыць i заўтра, i паслязаўтра — нешта накшталт дзённіка распачаць можна”.

A ў лісце ад 30.VI таго ж года зноў даводзіў: „Пра жыццё-быццё сваё „дыіярыуш”, так сказаць, свой я табе так ці інакш выкладаю”. То, мабыць, усё ж — абавязак ёсць. Перад Стрельцовым. Перад яго памяццю. I ў абарону таго, што яго пяро не згубіла свае здольнасці — мне даводзілася чуць, што празаік Стральцоў „все, что мог, уже совер­шил”. І — таму, што драма жыцця Міхася Стральцова — у нечым i драма пакалення. І даючы фрагменты, эпізоды, абразкі гэтай драмы, я хачу даць штрышкі, пункціры існавання яго як выразніка нашага пакалення. Пакалення — маючы на ўвазе людзей, якім блізкія былі менталітэт, светапогляд Міхася Стральцова. Яго настрой. Яго свет.

Аповед гэты — i пра экзістэнцыю чалавечых адносін, першаіснасную самоту чалавека, пра падзею быцця, падзею існавання ў нейкіх важных сваіх выявах. Пра незалежную субстанцыю духу. Пра тое, як чалавек імкнецца дастасаваць сябе да людства i адначасова ўнікаць яго...

„Раніцай яснага мая...”

Фотаздымак (Міхась Стральцоў аддаў мне яго i іншыя здымкі пасля перадачы па тэлебачанні, дзе яны былі скарыстаныя), на якім малады, нават малы яшчэ, раскудлачаны Міхась, — заспеў нейкае гарэзлівае, імклівае імгненне. Нібыта бег ён з вясёлае гульні — i на хвіліну спыніўся, задыхаўшыся: каб бегчы некуды зноў. Каб адчуць „шумліва-порсткі, роспачна вясёлы” вецер, паслухаць „лапатлівых” вераб'ёў, падпільнаваць птушак на лясоўцы. Як герой ягонай аповесці „Адзін лапаць, адзін чунь”. I, мабыць, як ён, быў у атопках пасляваеннай пары. I, верагодна, ягоны дзед Міхась, як дзед Міхалка з тае аповесці, прасіў пана Бога за ўнука: „Пашлі выпрабаванні яму па сіле”. Дзеда з матчынага боку, Міхала Ігнатавіча Кузьміцкага, Міхась Стральцоў згадваў неяк у лісце: „...дзед памёр надта рана для ягоных год, але першапачатковым выхавацелем маім, калі гэта, вядома, можна было называць на той час i ў тых умовах выхаваннем, займаўся ён”.

Дык прыехаў гэты хлопец — Міхась Стральцоў — у сталіцу па­рой, якую пазначаюць „хрушчоўскай адлігай”. У сярэдзіне 50-х гадоў. У пару ашаламляльнага сацыяльна-грамадскага прарыву. Было вернута натуральнае права на ўспрыняцце сапраўднай, існуючай рэальнасці, а не фантомнага сёння дзеля светазарнага заўтра. Праўда, неўзабаве нам паабяцалі, што мы будзем жыць пры камунізме. Аднак скептычнае наша пакаленне (рамантызм спакойна суседнічаў з самаіроніяй i скепсісам) успрыняла гэтую дэклярацыю як дэклярацыю — не больш. Затое мы займелі права на самавыяўленне. На сумніва. „Нас вырастил Сталин...” — догма нашага дзяцінства была абвержана, мы вярнуліся да натуральнай высновы, што гадавалі нас бацькі, больш маці (таты нашага пакалення ці не праз аднаго загінулі на вайне), бабкі, дзяды, цёткі. Дзіцячыя дамы... „Я другой такой страны не знаю, где так вольно дышит человек...” — гэтая прыемная ілюзія таксама знікла пасля першых афіцыйных звестак пра рэпрэсіі. Неаспрэчнае веданне пра тое, што ў нас усё — самае лепшае, руйнавалася самой рэчаіснасцю. Нашы паркалёвыя „футболкі” пэўна не маглі канкурыраваць нават з немудрагелістымі світэрамі якога шатландскага вырабу — з'явіліся першыя пасылкі „адтуль”, з-за кардону. Пачаў аказвацца „імпарт”, слова, што даўно, мабыць, не было ў абыходку. Лаліта Торэз спявала з экранаў пра цудоўны горад Паімбру таксама не ў лахманах, a Ліз Тэйлар то i ўвогуле ў „Рапсодыі” не так выконвала ролю i іграла на фартэпіяне (па ролі — яна піяністка), як дэманстравала сваю бездакорную постаць у недасягальна-шыкоўных стро­ях. Надавалі сацыяльнай самаўпэўненасці хіба што італьянскія неарэалісты — ваша галеча на нашу галечу: хто, так бы мовіць, перасягне.

Галоўнае ж — пасля пасляваенных гаротных нашых пайкоў: i ў прамым, i ў пераносным сэнсе, было чым жывіцца. Стаўся ўжо нейкі харч, наедак, i — хлеб духоўны: пасля ўсіх „Кавалераў залатой зоркі”, „Кубанскіх казакоў”, усіх класных i пазакласных „вольналюбівых i патрыятычных матываў”, пасля рэпрадуцыраваных „шэдэўраў” выяўленчага мастацтва накшталт „Ленін i Сталін у Горках”, пасля па-сутнасці суцэльнай забароны жывога слова i жывой думкі — Хемінгуэй i Рэмарк, Олдзінгтон i Дос-Пасас, Салжаніцын i Залыгін, Брыль i Быкаў, займелі зноў літаратурныя i чалавечыя правы Уладзімір Дубоўка i Ян Скрыган, Анна Ахматава i Марына Цвятаева... Пачалі з'яўляцца i згадвацца творы Сент-Экзюперы, Сартра, Камю, Ануя, Гамсуна, Както... З'явіліся фільмы Де Сіка, Феліні, Уайлера, Фішэра, Стэнлі Крэмера, Марселя Карнэ, Лукіна Вісконці... З цэлым гуртам зорак: Жан Габэн, Ален Дэлон, Жэрар Філіп, Жан Марэ, Сімона Сіньярэ, Бэт

Дэвіс, Анук Эмэ, Марлен Дзітрых, Марына Уладзі, Віўен Лі, Одры Хэпбёрн, Грэгары Пэк, Максіміліян Шэл...

Мы глядзелі „Ляцяць журавы” Р.Калатозава i „Баладу пра салдата” Р.Чухрая, „Гамлета” Р.Козінцава i „Звычайны фашызм” М.Рома. З'явіліся новыя творы А.Твардоўскага. Усіх скалануў „Адзін дзень Івана Дзянісавіча” А.Салжаніцына. Пачалі друкаваць І.Буніна... Пісаў сваю новую прозу В.Катаеў: „Святы калодзеж”, „Трава забыцця”...

Пасля бясконцых рэпрадукцый „Раніцы ў сасновым лесе” (на узроўні клішэ на цукерачных абгортках) мы захлыналіся „Гісторыяй імпрэсіянізму”, кнігай Ліянела Вентуры „Ад Манэ да Латрэка”, публікацыямі пра Пабла Пікаса i Сальваторэ Далі... Хапалі, як гарачыя піражкі, польскую прэсу, пільнавалі „Иностранную литературу” i „Новый мир”.

У Саюзе візытавалі замежныя зоркі Іў Мантан i Жэрар Філіп... А Гелена Лаўбалава ў Менску, у атракцыйнай чырвонай сукенцы, фацэтна какетавала галаском з мілым акцэнтам: „Кръасную ръозочъку, кръасную ръозочъку я тебье дарью...” На рэнтгенаўскую плёнку запісвалі Булата Акуджаву i Уладзіміра Высоцкага... Зачытваліся Максімам Багдановічам, адкрываючы сабе наноў гэтага „хрэстаматыйнага” паэта. Даведваліся пра тое, што ў беларускай культуры былі Браніслаў Тарашкевіч, Мікола Шчакаціхін, Мітрафан Доўнар-Запольскі, Браніслаў Эпімах-Шыпіла, Ядвіга Ш., Зоська Верас... Антон Луцкевіч, Вацлаў Ластоўскі, Язэп Лёсік... Але тут дзверы зачыняліся. Нельга, не дазволена, не пажадана.

Канец 50-х — пачатак 60-х... Ілюзіі, надзеі, спадзявапні...

Было вернута права на лірыка-філасофскую прозу. На інтымную тэму. На камернае, так бы мовіць, светаўспрыманне. Хаця ўвесь час афіцыйная перавага аддавалася эпахальнаму, маштабнаму, падкрэслена сацыялагічнаму. І ўсё ж... З'явіліся новыя творы Янкі Брыля, Юрыя Нагібіна, Валянціна Катаева. Пачыналі пісаць Юры Казакоў, Георгі Сямёнаў, Алег Бітаў, Міхась Стральцоў, Уладзімір Караткевіч.

Падавалі — упэўнена i па-ранішняму свежа — галасы Рыгор Барадулін i Анатоль Вярцінскі, Яўген Еўтушэнка i Андрэй Вазнясенскі... Бэла Ахмадуліна, Вера Вярба. (Славутых сёння Іосіфа Бродскага, Уладзіміра Сакалова мы прачыталі пазней.)