Казкi (на белорусском языке) - Ганс Андерсен

- Цi помнiш ты гэта? - чулася з аднаго боку.

- А гэта помнiш? - даносiлася з другога.

I яны расказвалi яму такое, што халодны пот прабiраў iмператара.

- Я не помню пра гэта, - мармытаў ён. - А пра гэта таксама даўно забыўся...

Яму стала так цяжка, так страшна, што ён пракрычаў:

- Музыку сюды, музыку! Бiце ў вялiкi кiтайскi бубен! Я не хачу бачыць i чуць iх!

Але страшныя галасы не змаўкалi, а Смерць, нiбы стары кiтаец, кiвала галавой пры кожным iх слове.

- Музыку сюды! Музыку! - яшчэ мацней ускрыкнуў iмператар. - Спявай хоць ты, мая слаўная залатая птушачка! Я надзялiў цябе каштоўнасцямi, я павесiў табе на шыю залатую пантофлю!.. Спявай жа, спявай!

Але птушка маўчала: няма было каму яе завесцi, а без гэтага яна спяваць не магла.

Смерць, усмiхаючыся, глядзела на яго сваiмi пустымi вачнiцамi. Мёртвая цiшыня стаяла ў пакоях iмператара.

I раптам за акном пачулiся прыгожыя спевы. Гэта быў маленькi жывы салавей. Ён уведаў, што iмператар хворы, i прыляцеў, каб суцешыць i прыпадняць яго настрой. Ён сядзеў на галiнцы i спяваў, i страшныя зданi, што абступiлi iмператара, адчувалi сябе нядобра, а кроў усё хутчэй, усё магутней падступала да сэрца iмператара.

Сама смерць заслухалася салаўём i толькi прамiж сябе паўтарала:

- Спявай, салавейка! Спявай яшчэ!

- А ты аддасi мне за гэта каштоўную сваю шаблю? I сцяг? I карону? - спытаў салавей.

Смерць згодна хiтнула галавой i аддавала адзiн скарб за другiм. А салавей усё спяваў i спяваў. Вось ён заспяваў песню пра цiхiя могiлкi, дзе зацвiў бузiннiк, шыкуюць белыя ружы i ў свежай траве на магiлах блiшчаць слёзы жывых, дзе чутны лiтаннi па сваiх блiзкiх. Тут смерцi так захацелася дадому, на цiхiя могiлкi, што яна захуталася ў белы халодны туман i шуснула ў акно.

- Дзякуй табе, мiлая пташка! - прамовiў iмператар. - Я пазнаю цябе. Калiсьцi я прагнаў цябе з маёй дзяржавы, а цяпер ты сваёю песняй прагнала ад маёй пасцелi Смерць! Чым узнагародзiць цябе за гэта?

- Ты ўжо ўзнагародзiў мяне за гэта, - сказаў салавей. - Я бачыў слёзы на тваiх вачах, калi першы раз спяваў для цябе, - пра гэта мне не забыць нiколi. Шчырыя слёзы радасцi - самая шчырая ўзнагарода для спевака!

I ён заспяваў iзноў, а iмператар заснуў здаровым, моцным сном. А калi ён прачнуўся, у акно ўжо свяцiла сонца. Нiхто з прыдворных i слугаў нават не заглядваў да iмператара. Усе думалi, што ён памёр. Адзiн салавей не пакiдаў хворага. Ён сядзеў за акном i спяваў яшчэ лепш, чым заўсёды.

- Застанься ў мяне! - папрасiў iмператар. - Ты будзеш спяваць толькi тады, калi сам захочаш. А штучную птушку я разаб'ю.

- Не трэба! - сказаў салавей. - Яна служыла табе, як магла. Пакiнь яе ў сябе. Я не магу жыць у палацы. Я буду прылятаць да цябе, калi сам захачу, i буду спяваць пра шчаслiвых i нешчаслiвых, пра дабро i зло, пра ўсё, што робiцца вакол цябе i чаго ты не ведаеш. Маленькая птушка-спявачка лётае паўсюль - залятае i пад дах беднай сялянскай хаткi, i ў домiк рыбака, якi стаiць так далёка ад твайго палаца. - Я буду прылятаць i спяваць для цябе! Але паабяцай...

- Усё, чаго захочаш! - усклiкнуў iмператар i прыўзняўся з пасцелi.

Ён паспеў надзець сваю iмператарскую амунiцыю i прыцiснуў да сэрца цяжкую залатую шаблю.

- Паабяцай мне нiкому не абмовiцца, што ў цябе ёсць маленькая птушачка, якая расказвае табе пра ўсё ў вялiкiм свеце. Так справы пойдуць лепш.

I салавей паляцеў.

Тут увайшлi прыдворныя, якiя спяшалiся паглядзець на аджыўшага свой век iмператара, ды так i знерухомелi ў парозе.

А iмператар прывiтаў iх:

- Добры дзень! Цi, дакладней, добрай ранiцы!

ПАСТУШКА I КАМIНАР

Цi бачыў ты калi-небудзь сапраўдныя старадаўнiя шафы, скрозь пачарнелыя ад старасцi, з драўлянымi завiтушкамi?

У адным жылым пакоi стаяла якраз такая шафа, якая засталася сваiм гаспадарам у спадчыну ад прабабкi. Шафа была зверху данiзу пакрыта разьбой драўлянымi ружамi ды цюльпанамi; маленькiя аленi высоўвалi свае рагатыя галоўкi з мудрагелiстых завiтушак, а на самым вiдным месцы майстар выразаў постаць чалавека. Забаўна было глядзець на яго: ён скорчыў мiну i выскалiўся; аднак нiяк нельга было сказаць, што ён смяецца. Ногi ў чалавечка былi казлiныя, на iлбе тырчэлi рожкi, доўгая барада звешвалася на грудзi. Дзецi заўсёды называлi яго "казланогi обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржант". Хаця гэтае званне было вельмi цяжка вымаўляць i рэдка хто яго заслугоўваў; ды i выразаць чалавечка з дрэва каштавала вялiкай працы. Тым не менш ён красаваўся на шафе, вечна касавурачыся на падлюстэрнiк, бо там стаяла прыгожанькая маленькая фарфоравая пастушка ў чаравiчках з пазалотай i ў залочаным капялюшыку. Сукенка яе была прыгожа падабрана збоку i аздоблена чырвонай ружай, а ў руцэ яна трымала пастуховы посах. Пастушка была чароўная! Амаль зусiм побач з ёю стаяў маленькi камiнар, чорны, як вугаль, але таксама фарфоравы. Ён быў чысцюсенькi i прыгожы. Нiколечкi не горшы за ўсякага iншага, i павiнен быў толькi выяўляць камiнара, - майстар мог бы з аднолькавым поспехам зрабiць яго i прынцам; цi не ўсё адно - камiнар альбо прынц?

Камiнар стаяў, прыняўшы прыгожую паставу i трымаючы ў руках драбiнкi, белатвары i ружовашчокi, як дзяўчына, - але гэта, бадай што было памылкай: не шкодзiла б яго хоць трошачкi выпацкаць. Ён стаяў амаль побач з пастушкай, бо iх так паставiлi, а калi ўжо яны апынулiся побач, дык i заручылiся, - яны ж вельмi падыходзiлi адно да другога: абое маладыя, зробленыя з аднолькавага фарфору i аднолькава крохкiя.

На падлюстэрнiку побач з iмi стаяла яшчэ адна лялька, але яна была ў тры разы буйнейшая. Гэта быў стары кiтаец, якi ўмеў хiтаць галавой. Ён таксама быў фарфоравы i казаў, што даводзiцца дзедам маленькай пастушцы, i хаця, вядома, не мог гэтага давесцi, але сцвярджаў, што мае права распараджацца ейным лёсам, - таму ён кiваў казланогаму обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржанту, якi пасватаўся да пастушкi.

- Вось твой будучы муж, - сказаў аднойчы пастушцы стары кiтаец, - мяркуючы па ўсiм, ён зроблены з чырвонага дрэва. Пойдзеш за яго, i цябе будуць называць жонкай казланогага обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржанта: у яго ўся шафа напакавана срэбрам, не кажучы ўжо аб тым, што прыхавана ў патаемных шуфлядах.

- Я не хачу да яго ў цёмную шафу, - запярэчыла маленькая пастушка. Кажуць, быццам ён трымае там пад замком адзiнаццаць фарфоравых жонак!

- Ну, значыцца, ты будзеш дванаццатая! - адсек кiтаец. - Сёння ўначы, як толькi ў старой шафе пачуецца трэск, вы згуляеце вяселле. I гэта не меней дакладна, як тое, што я кiтаец! - i, хiтануўшы галавой, ён заснуў.

А маленькая пастушка заплакала, паглядзела на свайго любага сябра фарфоравага камiнара - ды сказала:

- Прашу цябе: пойдзем адсюль, хоць на край свету! Тут нам заставацца нельга!

- Я хачу таго, чаго хочаш ты, - адказаў ёй маленькi камiнар, - пойдзем хоць зараз! Упэўнены, што змагу пракармiць цябе сваiм рамяством.

- Ах, калi б нам як хутчэй спусцiцца з падлюстэрнiка! - уздыхнула пастушка. - Я буду шчаслiвая, толькi калi вырвуся з табой на волю.

Камiнар суцешыў яе, потым паказаў ёй, як зручней спускацца ўнiз па разным краi пазалочаных ножак падлюстэрнiка. Тут iм вельмi спатрэбiлiся ягоныя драбiнкi, i вось яны ўжо ступiлi на падлогу; паглядзелi на шафу - бачаць, што там усчаўся пярэпалах.

Разныя аленi яшчэ больш выцягнулi шыi, насцярожылi рогi i пачалi круцiць галавой, а казланогi обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржант высока падскочыў i загукаў старому кiтайцу:

- Яны ўцяклi! Уцяклi!

Уцекачы крыху спалохалiся i хуценька скочылi ў высоўную шуфляду пад акном.

У гэтай шуфлядзе захоўвалiся тры-чатыры няпоўныя калоды картаў ды маленечкi лялечны тэатр, якi быў расстаўлены, як гэта дазваляла месца. У тэатры iшло прадстаўленне. У першым радзе сядзелi ўсе дамы - чырвовыя, бубновыя, трэфовыя ды пiковыя - i абмахвалiся сваiмi цюльпанамi. Ззаду ад iх стаялi валеты, у кожнага з iх было па дзве галавы - адна ўверсе, другая ўнiзе. П'еса была пра двух закаханых, якiм нiяк не ўдавалася з'яднацца, i пастушка, гледзячы на iх, заплакала, - спектакль нагадваў ёй уласны лёс.

- Ах, я не магу больш вытрымаць! - пралепятала яна. - Пойдзем адсюль!

Але калi яны зноў апынулiся на падлозе i паглядзелi на свой падлюстэрнiк, дык убачылi, што стары кiтаец прачнуўся, ён ссунуўся з месца i некуды перапаўзаў седзячы, - ён заўсёды сядзеў, скрыжаваўшы ногi, а хадзiць не ўмеў.

- Стары кiтаец гонiцца за намi! - ускрыкнула маленькая пастушка ды так спалохалася, што ўпала на свае фарфоравыя каленкi.

- Вось што мне прыйшло ў голаў, - сказаў камiнар. - Залезем з табой у вялiкую вазу для вострых прыпраў, вунь у тую, што стаiць у куце. Ляжам на пялёсткi руж i лаванды ды будзем адтуль кiдаць соль у вочы кiтайцу, калi ён сунецца да нас.

- Гэта мала дапаможа! - запярэчыла пастушка. - Акрамя таго, я ведаю, што стары кiтаец i ваза былi заручоныя, а калi ўжо яны кахалi адно другога, дык гэтае пачуццё не магло знiкнуць бясследна. Не, нам застаецца толькi адно сыйсцi на ўскрай свету!

- А ты не баiшся выправiцца ў дарогу са мною? - спытаўся камiнар. - Цi падумала ты пра тое, якi бязмежны гэты свет, пра тое, што нам назад ужо не вярнуцца?