Семнаццаць год (на белорусском языке) - Кузьма Черный

У наступныя днi ён зноў хадзiў на работу. Быў яшчэ больш пануры i з яшчэ большай упартасцю абмацваў паперку на пяць дзесяцiн зямлi за пазухаю i грошы ў нагавiчнай паяснiцы.

Ад сына нiякае весткi ён больш ужо не меў. Можа, той i пiсаў бацьку што, але бацька ў бараку доўга не быў. Ён неўзабаве, мокрым i халодным восенным днём, прамок i захаладзiўся на рабоце. Назаўтра на работу ён не выйшаў, а на трэцi дзень быў у вялiкай гарачцы. Яму пашанцавала: праз дзён дзесяць яго завезлi з барака ў больнiцу. Там ён i пракачаўся вельмi доўга, нешта аж усю зiму, да самай вясны. Калi адбывалася рэвалюцыя, ён ужо хадзiў па больнiчным пакоi, падоўгу прастойваў ля акна, глядзеў на залiтыя сонцам тратуары i сцены. Чалавек быў гэтымi часамi вясёлы. Перш за ўсё рэвалюцыя. Як бы ён нi разумеў яе, якую б яе нi бачыў цi, праўдзiвей, адчуваў, але ведаў ён адно цвёрда i ясна: яна за яго, яна iдзе на дапамогу гэткiм людзям, як ён. Як клаўся ён у шпiталi, ён вельмi старанна выбраў з паяснiцы грошы, далучыў да iх паперку на пяць дзесяцiн зямлi, усё гэта завязаў у хустачку i паклаў пад падушку. Хоць быў ён i ў гарачцы, але на гэта ў яго знайшлося яшчэ сiлы i яснасцi ў галаве. З гарачкi ён усё гаварыў пра гэтыя грошы, пра пяць дзесяцiн зямлi, пра дамоўку, пра тую часiну, калi ён зноў возьмецца нацiраць спакойна мазалi на руках i нагах i цiха сабе лiць сёмы пот на зямлi. Больш нiчога яшчэ не трэба. I нiкога яму не трэба. Увесь свет па сабе, i ён па сабе. I от прыйшла аднекуль рэвалюцыя. Што такое гэтая рэвалюцыя? Яна ёсць дадатак да грошай у нагавiчнай паяснiцы i да паперкi на пяць дзесяцiн зямлi. Цар ваяваў - цара скiнулi. Буржуазiя была багатая, яна магла нават здароваму салдату выстарацца белы бiлет. Яна ўсё можа! А бедны, просты чалавек гараваў. Дык рэвалюцыя дала цi дасць па шапцы гэтай самай буржуазii, на карысць беднаму чалавеку. Дык няхай жыве рэвалюцыя! I Пятро Тадаровiч кожны дзень абмацваў пад сваёю падушкаю малюпаценькi пакуначак у бруднай насатцы. Там былi папяровыя грошы, але найбольш яны былi перагнаны на золата. Як i дзе чалавек даставаў гэты метал - ён сам ведаў. Ратуючыся сам у сабе, з сабою i сваiмi спосабамi ад усялякай навалы, ён выпрацаваў у сабе панурасць, праз панурасць прафiльтравалася жалезная практыка.

Ужо калi выйшаў ён з шпiталя, горад кiпеў першымi месяцамi рэвалюцыi. Чалавек ахвотна i з цiкавасцю хадзiў слухаць на мiтынгi, сам адчуваў у сабе тую самую рэвалюцыю, праўда, па-свойму, i з вялiкаю радасцю бачыў, што сапраўды вайна дайшла да канца. Зараз ачысцiцца ад вайны тое месца, адкуль ён родам, дзе тыя пяць дзесяцiн яго ўласнай на векi вечныя зямлi. А да гэтай зямлi рэвалюцыя яшчэ дадасць больш зямлi. Як тады не жыць чалавеку. У такiя хвiлiны чалавек быў блiзкi да таго, што заплача; ён думаў пра загубленую на ўцякацтве сям'ю. Ён астаўся адзiн. Адзiны жывы сын яго прапаў дзесьцi без вестак! У яго вачах паўставалi тыя хвiлiны, калi каналi на дарозе яго малыя дзецi, яго жонка - матка гэтых дзяцей. Няхай жыве рэвалюцыя, яна скончыла вайну, яна супроць той буржуазii, якая ўшчала вайну! (Пра гэта ён ужо наслухаўся.) Зараз ён рушыць дадому!

Ён не ведаў таго, што ў барак яму прыйшло было за зiму некалькi лiстоў ад сына. Але ў бараку думалi, што яго ўжо няма жывога. Калi б нават думалi i iнакш, дык не ведалi дакладна, у якiм шпiталi яго шукаць. Ды, урэшце, хто гэта будзе браць на сваю галаву цi, праўдзiвей, на ногi гэтакi клопат? I лiсты тыя марнавалi, губiлi. Чалавек, як выйшаў з больнiцы, заходзiў у барак, але нiчога там не дазнаўся. Цяпер ён перабраўся жыць у iншы канец горада.

IV

Ужо ў вайну з белапалякамi той мураваны барак быў зруйнаваны ўшчэнт. Усе тыя кватэры ля вакзала былi папалены i паўзрываны. Пятро Тадаровiч гэтага ўжо не бачыў. Яго тут ужо больш нiхто не спатыкаў пасля таго, калi ён пытаўся ў бараку пра сына або пра лiсты ад яго.

Раз увосень, калi канчалася вайна, малады чырвонаармеец хадзiў у гэтым месцы i прыглядаўся да асобных будынкаў, што нейкiм парадкам асталiся пасля гэтакай калатнi. Ён нiчога тут не пазнаў, нават самы вакзал стаяў, як шкiлет: без вокан, без страхi, абсмалены, абкураны. Цягнiкi хадзiлi, але спынялiся яны ўжо крыху далей, дзе да часу выбудавалi нейкую паветку з дошчак. Пад гэтай паветкай малады чырвонаармеец i чакаў раз пад вечар свайго цягнiка. Ён быў не адзiн. Нешта было з iм яшчэ чалавек трох вайскоўцаў, старэйшых за яго. Заходзiла сонца, была восень, суха было, ясна. Наводдалек шумеў горад. Адгэтуль вiдаць былi маўклiвыя комiны спыненых заводаў, разбураныя вайной муры. Свежыя сляды вайны яшчэ не зацягвалiся часам i чалавечаю працаю. На ўзгоркавым полi, за горадам, часамi вiдзён быў чалавек з плугам. Праходзiлi людзi сцежкамi ў поле i ў горад...

Памiж вайсковымi адбылася гэтакая гаворка:

- Я хадзiў, хадзiў, - сказаў самы маладзейшы чырвонаармеец, - i дарэмна.

- Я табе казаў, - адказаў другi, - гэтулькi часу прайшло, i вайна гэтак тут пастаралася. Ты або неразумна ўпарты, або наiўны, як дзiця.

- Ты нiчога не разумееш, каб у цябе самога што-небудзь было падобнае, тады б ты мог зразумець.

- Я i так разумею.

- Не, не разумееш. Ты сабе можаш уявiць, што я, скажам, зусiм забыўся на свайго бацьку, ну, зусiм, нiколi нават i не ўспамiнаю яго. А ён жа пра мяне думае...

- Не, я гавару не пра гэта, а пра тое, што ты ўсё адно не мог яго так знайсцi i гэта сам наперад ведаў, а аднак пайшоў вандраваць па папялiшчах на цэлы дзень, нават больш.

- Я распытваў, заходзiў у тыя сем'i, дзе яго ведалi... Але не гэта важна тут у мяне. Я i сам ведаў, што не знайду яго, але...

- Але сам сабе давёў, што шукаў яго, што сумленне тваё перад бацькам чыстае?

- Няхай сабе i гэтак. Справа, бачыш, вось у чым. Ты не забыўся яшчэ, вядома, калi мы забiралi тую мясцовасць, дзе было вельмi шмат партызанаў. Там, дзе нам было б вельмi цяжка, каб не памаглi нам партызаны. Дык от у той мясцовасцi праходзiць гасцiнец. Памятаеш? Мы з табою ляжалi ўначы ля самага гасцiнца, у мокрай ад расы траве, пад змрочным святлом маладога месяца. Там ля дарогi ляжала куча камення, у тым месцы, дзе палетак узбягае, здаецца, на самы гасцiнец. Я табе тады быў паказаў на тое каменне, а ты быў падумаў, што я там заўважыў нейкi рух i пачаў прыглядацца...

- Памятаю. Ну, ты мне тады гаварыў, што там пахаваны твае малыя брат i сястра, каля тых каменняў.

- Ты пачуў гэта як факт. I гэта зусiм натуральна. Але мне гэта больш як факт. Я тады быў малы, але самы большы з дзяцей майго бацькi. Я памятаю ўсё. I гэтае "ўсё" - трэба, каб ты зразумеў. Чалавек хавае сваiх дзяцей, зараз двое. А за некалькi дзён да гэтага ён пахаваў сваю жонку - мацi гэтых дзяцей. I от, калi ён ужо засыпаў сваiх дзяцей зямлёю, калi ўжо назбiраў каменьчыкаў i на гэтай магiле гэтак, як рабiлi яго бацькi i дзяды, вылажыў з гэтых дробных каменняў крыж, тады глянуў на мяне, на дзiця, на ўсё тое, што асталося ад яго сям'i. Справа не ў тым, што ён плакаў цi не плакаў, што ён енчыў, кiдаўся на гэтую магiлу тварам. Справа ў тым, што ён быў як малое дзiця. Ён анiчога не разумеў, што гэта з iм i з людзьмi робiцца. Ён тады, паглядзеўшы на мяне, сказаў мне, гэта я назаўсёды памятаю: "Чалавека апаноўваюць з усiх бакоў няшчасцi, i хто здолее выратавацца, той шчаслiвы. А таксама трэба спагадаць людскому гору. Цяпер нам будзе добра, каб хто нам, сынку, з табою паспагадаў". Мы ў той дзень да самага вечара прасядзелi з бацькам ля гэтай магiлы. Я, малы, назаўсёды памятаю тое месца: паласу вёсак, глухi горад непадалёку, камянiсты ўзгорак, на iм кучка хвойнiку i ўбаку маёнтак. Я табе пасля тае начы паказваў той маёнтак. Мясцовасць тую я пазнаў адразу, як толькi наша часць падышла была тады i злучылася з партызанамi. Але я адышоў ад таго, пра што расказваю. Дык от, як сонца пачало заходзiць, мы з бацькам сабралiся рушыць далей у дарогу. Вайна гналася следам за намi. Мы паехалi на сваiм здохлым канючку. Памятаю, я сядзеў унурыўшыся, у лахманах, бацька ў перадку. Я ўсё, памятаю, хацеў дачакацца зручнага моманту, запытацца ў бацькi, калi мы i дзе зноў спаткаем i возьмем з сабою сваiх, тых, што пазакопвалi ў магiлах пры бiтай дарозе, але ўсё баяўся запытацца, бо ведаў, што бацька ад гэтага яшчэ горш гараваць пачне. А ў гэтым кiрунку iшлi тады мае дзiцячыя думкi таму, што, калi ўмiрала на возе мацi, яна сказала мне: "Не плач, маё дзiця. Я гэта на кароткi час пакiну вас, пасля, нават хутка, мы зноў спаткаемся". От i ўсё, чым яна магла ў тую страшэнную хвiлiну пацешыць мяне. Пекла гэта цi не, калi цэлыя пакаленнi гэтак жывуць i ўяўляюць сабе свет? Сама што мы выехалi i далучылiся да цэлага шэрагу ўцякацкiх незнаёмых фурманак, як убачылi, што з маёнтка на тракт выязджаюць два аўтамабiлi. Бацька мой у гэты момант гаварыў мне: "Што ж, хто багаты, таму што! У таго нiхто не памрэ гэтак у дарозе. Чорт яго не возьме гэтакага. Таму ў горла мядовыя рэчкi самi цякуць. Таму вайна не страшна". У гэты самы момант бацька, яшчэ не скончыўшы гаварыць, раптам змоўк i рвануў з галавы шапку. Крыху прыўзняўся з свайго месца i скланiўся з прынiжанасцю малога чалавека перад вялiкiм. Гэта два аўтамабiлi праязджалi паўз нас. Здаецца, чалавек з пярэдняга аўтамабiля пазнаў майго бацьку, бо (я тады гэта добра заўважыў) кiўнуў галавою на яго прывiтанне. Але не спынiўся. Аўтамабiлi адно блiснулi паўз нас. Бацька шукаў разрыўкi. Ён iшоў з суседам па фурманцы збоку дарогi i расказваў яму, што гэтага пана ён выратаваў на вайне нядаўна. Пан гэты палкоўнiк нядаўна быў, а цяпер, мусiць, ад вайны з свайго маёнтка выехаў. Але чаго ён з гэтага маёнтка выехаў?