Беларусь. Памятное лето 1944 года (сборник) - Коллектив авторов

У дадзеным артыкуле мы спынімся на канкрэтным пытанні – даследаванні гісторыі саматужнай вытворчасці зброі ў партызанскіх атрадах. Разгляд гэтай праблемы пачаўся ў савецкай літаратуры ў 1952 г., калі выйшла невялікая кніга М. Давіташвілі, прысвечаная вядомаму партызанскаму збройніку Тэнгізу Шаўгулідзэ [1]. Т. Шаўгулідзэ – адзін з найбольш дзейных партызанскіх збройнікаў, а яго вынаходніцтвы знайшлі шырокае распаўсюджванне. Таму нядзіўна, што ён адзін з першых трапіў у фокус увагі. У кнізе, якая з’яўляецца навукова-папулярным выданнем, паслядоўна выкладаецца біяграфія Т. Шаўгулідзэ, выкарыстоўваюцца неабходныя мастацкія сродкі[8].

У далейшым набыў даволі сістэматычны характар літаратурны запіс успамінаў асобных удзельнікаў партызанскага руху. Пры гэтым неабходна улічваць, што гэтыя выданні не мелі на мэце сур’ёзнае вывучэнне праблемы і ні ў якім разе не прэтэндавалі на навуковасць[9]. Часцей за ўсё ў іх маюцца толькі фрагментарныя звесткі, напрыклад, пра рацыяналізацыю мінна-падрыўной справы [2, с. 253–254]. Такія публікацыі маюць вялікую каштоўнасць, калі ўзнікае неабходнасць скласці агульнае ўяўленне пра кантэкст работы партызанскіх збройнікаў (кшталту наступных характэрных выказванняў: «поўная свабода творчасці» [2, с. 253]; «Лепш адчувалі сябе тыя, у каго была трафейная зброя. Ім зайздросцілі» [3, с. 25]).

Гістарыяграфічную каштоўнасць уяўляе таксама шэраг артыкулаў у навуковай перыёдыцы савецкага перыяду, прысвечаных ваенна-гістарычнай тэматыцы. У артыкуле былога камандзіра Лепельскай партызанскай брыгады імя I. В. Сталіна У. Лабанка «Ішлі ў паход партызаны» падрабязна разгледжаны такія аспекты, як прымяненне ў дыверсійнай дзейнасці самаробных мін і прылад, прызначаных для падрыву чыгуначных рэек, а таксама некаторыя моманты працэсу рамонту выйшаўшага са строю серыйнага ўзбраення ў партызанскіх майстэрнях [4, с. 44–45].

Артыкул М. Азяскага «Развіццё тактыкі дыверсійных дзеянняў партызанскіх фарміраванняў у Вялікай Айчыннай вайне» закранае тэматыку вырабу і баявога прымянення партызанскай зброі ў рамках агульнага агляду дыверсійных дзеянняў, ажыццёўленых партызанамі на акупіраванай тэрыторыі. Асаблівы акцэнт робіцца на прымяненні самаробных мін, а таксама «вожыкаў», шыпоў і іншых простых прыстасаванняў для ўскладнення перамяшчэння жывой сілы і тэхнікі праціўніка па тэрыторыі [5, с. 29–35].

Дзейнасць майстэрні вышэйпамянёнага Т. Шаўгулідзэ разгледжана ў артыкуле М. Вауліна «Вынаходнік партызанскай зброі» [6, с. 60 – 63]. Варта адзначыць, што ў адрозненне ад работы М. Давіташвілі яна мае строга навуковы характар і ўтрымлівае некаторую тэхнічную інфармацыю пра канкрэтныя мадэлі самаробнага ўзбраення і прыстасаванняў для ажыццяўлення дыверсійнай дзейнасці на чыгуначных шляхах.

Найбольш грунтоўнай працай, якая мае ў адносінах да разглядаемай тэмы абагульняючы характар, з’яўляецца даследаванне У. Кузьменкі «Партызанскія збройнікі», выдадзенае ў 1990 г. [7]. У ім прадстаўлены як ўсебаковы агляд агульных пытанняў (напрыклад, даецца характарыстыка матэрыялаў для вырабу самаробнай зброі, тэндэнцыі ў вырабе мадэляў і тыпаў узбраення для рэплікацыі і г. д.), так і канкрэтыка разглядаемай праблемы (апісана спецыфіка і кірункі дзейнасці найболып значных збройных майстэрань некаторых партызанскіх брыгад і атрадаў, унёсак і дасягненні выбітных майстроў: Шаўгулідзэ, Менкіна, Цемякова і інш.) Акрамя таго, асобную вартасць кнізе надае дстаткова грунтоўны навуковы апарат і выкарыстанне архіўных крыніц.

Тым не менш, нягледзячы на наяўнасць істотных напрацовак, савецкая гістарыяграфія пытання відавочна недастатковая. Праца У. Кузьменкі, напрыклад, ужо ўтрымлівае пэўныя спробы апісаць асабісты вопыт партызанскіх збройнікаў Аднак не выпадае прызнаць гэтыя спробы паспяхова ажыццёўленымі. У кнізе фактычна не раскрыты «рамесніцкі» вопыт збройнікаў Таксама ў рабоце недастатковая ўвага надаецца аналізу знешніх умоў арганізацыі вытворчасці самаробнай зброі. Нарэшце, у працы не хапае вывадаў і абагульненняў

Зараз прапануем звярнуцца да некаторых гістарычных крыніц. Гаворка пойдзе пра гісторыю вытворчасці самаробнай зброі ў атрадзе № 1 брыгады «Чэкіст». Да нашых дзён захаваўся ўнікальны гістарычны дакумент – частка дзённіка загінуўшага ў маі 1944 г. камісара гэтага атрада Пятра Ігнатавіча Счаслаўскага, азаглаўленая як «Организация оружейной мастерской в Партизанском отряде № 1 бриг. «Чекист» [8, л. 104–113]. Дадзены дакумент дае гісторыку магчымасць вывучаць вытворчасць самаробнай зброі ў рамках такіх даследчых парадыгм, як «гісторыя знізу» і мікрагісторыя. Акрамя дзённіка П. Счаслаўскага, пэўную інфармацыю пра дзейнасць разглядаемай майстэрні падаюць некаторыя іншыя дакументы, сярод якіх, у прыватнасці, невялікі тэкст пад назвай «История мастерской», які з’яўляецца складаючай часткай «Описания истории и боевой деятельности Партизанского отряда № 1 т. Иванова бр. Чекист» [9, л. 332–344]. Неабходна адразу адзначыць, што ў апошнім тэксце роля камісара П. Счаслаўскага паказана не такой істотнай, як у яго ўласным дзённіку.

Псторыя партызанскай збройнай майстэрні атрада № 1 пачалася ў чэрвені 1942 г., калі тагачасны камандзір брыгады «Чэкіст» Г. Кірпіч прыняў рашэнне пра стварэнне ў брыгадзе збройнай майстэрні, якая павінна была займацца рамонтам і аднаўленнем серыйнай заводскай зброі, а ў далейшым, з прычыны ўзнікшай неабходнасці і аб’ектыўнага ўдасканалення навыкаў партызанскіх збройнікаў – таксама і выпускам уласных узораў узбраення. Арганізацыяй майстэрні кіравалі Леанід Нікалаеў (назначаны начальнікам майстэрні) і камісар Пётр Счаслаўскі.

У верасні 1942 г. брыгада была вымушана пакінуць ранейшае месца дыслакацыі (Круглянскі раён) і перайсці ў Лепельскі раён Віцебскай вобласці, дзе і спынілася на зіму. Па загаду камандзіра брыгады атрады пачалі «изучать людей из местного населения» з мэтай папаўнення сваіх радоў. «Личный состав отряда рос с каждым днем, а оружия небыло»[10] – адзначае аўтар дзённіка.

Для папаўнення запасаў узбраення камандзір атрада вырашыў выкарыстаць інфармацыю, атрыманую ад мясцовых жыхароў: у раёне знаходзіўся аэрадром, спалены пры адступленні Чырвонай Арміі ў 1941 г. На аэрадроме, між іншым, партызанская разведка выявіла абгарэўшыя кулямёты, якія былі дастаўлены ў атрад (шэсць «авиопулеметов типа Максим»). У асноўным стан гэтай зброі рабіў не лепшае ўражанне: «Вообще вид этих авиопулеметов был безобразный и безнадежный. Все кто смотрел авиопулеметы из наших командиров говорили, что с них ничего не будет». Аднак П. Счаслаўскі, «ощущая большую потребность в оружии», не палічыў магчымым выкінуць кулямёты і са згоды камандзіра брыгады вырашыў іх адрамантаваць. 25 снежня 1942 г. камісар разам са слесарам 4-га разрада Мікалаем Ігнатавічам Ісадчанкам і яшчэ двума байцамі {«как вспомогательная раб сила») прыступілі да разборкі аднаго з кулямётау

Умовы працы былі не вельмі спрыяльныя, у прыватнасці, «инструментов почти никаких небыло». Некаторыя ўдалося адшукаць у суседняй вёсцы Валова-Гара (напільнікі, іржавая піла, ізбойнік, драўляны дрыль).

Асноўная праблема была ў тым, каб «сделать спусковой механизм и приспособить этот затыльник <…> так, чтобы его можно было использовать как станковый пулемет». У рэшце рэшт рашэнне было знойдзена: распрацавана рычажнае прыстасаванне пуску, зроблена новая пускавая цяга і інш. 3 студзеня 1943 г. камбрыг асабіста праверыў работу адрэстаўраванага кулямёта. Праверка была пройдзена паспяхова: «Комбриг меня [П. Счаслаўскага] поблагодарил пожал руку и пожелал дальнейших успехов».

Майстэрня была пашырана, у атрад прывезлі яшчэ 7 няспраўных кулямётау У канчатковым выніку, як адзначае аўтар дзённіка, з 13 кулямётаў удалося паставіць у строй 12.

Між тым, «командиру отряда захотелось заиметь артиллерию». Для гэтага трупа байцоў была накіравана ў Талячынскі раён, дзе знайшліся танкі {«за 150 км»; з тэксту няясна, што тэта былі за танкі), з якіх партызаны знялі дзве гарматы калібру 45 мм. Акрамя іх, трупа даставіла яшчэ два танкавыя кулямёты. Майстар Л. Нікалаеў[11] распрацаваў план рэканструкцыі дадзенага ўзбраення. Пасля правядзення гэтай работы (выраб лафета з труб, прыцэльнага прыстасавання з газавай трубы і г. д.) гарматы паступілі ў распараджэнне партызан і былі выкарыстаны пры наступленні на адзін з нямецкіх гарнізонаў. Пры гэтым здарыўся, як выказваецца аўтар дзённіка, «казус»; лафеты не вытрымалі і пагнуліся пасля трох стрэлаў. У далейшым тэты недахоп быў выпраўлены.

Акрамя гармат таксама былі адноўленыя вышэйпамянёныя танкавыя кулямёты, якія ў далейшым «работали прекрасно».

Дзейнасць збройнай майстэрні знайшла пазітыўную ацэнку партызанскай супольнасці: «Моя оружейная мастерская завоевала большой авторитет как среди отрядов своей бригады так и среди соседних бригад».