Тартак (на белорусском языке) - Иван Пташников

Янук зноў павярнуў галаву, каб убачыць, дзе Махорка, - той падбяжыць, паможа злезцi з мяхоў, бо могуць забiць немцы, калi страляюць сюды з балота...

Запахла аднекуль дымам - сухiмi сасновымi лапкамi. Закруцiлася, аж зазвiнела ў галаве, што зiмой на печы ад чаду; пад грудзi падвярнула блага. Ён зусiм не чуў ног...

Калi ён яшчэ раз аглянуўся да маста, згледзеў недалёка ад дарогi ў лагчыне ў траве Алёшу - мiгнуўся ў вачах...

- Ёска... Ёска... Тваю маць... - замычаў ён, выцягнуўшы ўперад шыю...

Яму здалося раптам, што ён пачуў сябе, як i тады, даўней, калi яшчэ не спаў на сырой зямлi на прызбе... Ён глянуў быў на свае рукi... Яны, мусiць, аднялiся, раз не служаць. Калi тое было, як ён заснуў на прызбе, а рукi аднялiся аж цяпер. Яны былi што чужыя - цяжкiя, доўгiя, i ляжалi, здавалася, не на возе, а недзе далёка на зямлi.

Яму было здалося, што ён яшчэ раз убачыў Алёшу ў лагчыне. Падумаў тады, што Колечка яго недзе далёка, на Палiку. На Палiку i сын Пiлiп з яго, Януковай, нявесткай...

Пасля яму моцна стукнула ў галаву. Здалося, секанулi кiнжалам зверху па цеменi - адсеклi пуп у шлёме...

Стала холадна-холадна ўсяму...

Яму здалося яшчэ, што ён iдзе дамоў у Дальву з Карчаватак ззаду за санямi: вазiлi цэлы дзень з балота сена, усёй вёскай.

Падводы расцягнулiся наперадзе па сушкоўскiм баку - скрыпяць толькi па снезе гружоныя санi. Ён усё чуе, нiбыта i не засынаў на халоднай прызбе, i пазнае, як скрыпяць развалы - ценка i лёгка: яны кароткiя, на iх i пад парубень надта добра не ўскiнеш, няма дзе акруцiцца; кладучы воз, стаiш, як на пнi... Лагожы, здаецца, дзяруць снег; цяжкiя, з шырокiмi новымi палазамi, акутымi яшчэ ўвосень у калгаснай кузнi тоўстай iржавай шынай, яны, звальваючыся з тору ў цалiк, лезуць да зямлi i аж равуць па цвёрдай убiтай дарозе, сунучы перад сабой камкi снегу... Трашчаць, як рассохшыся, кары з казой; трашчаць бабы, туга надзетыя на капылы, калi нахiнаецца набок воз; трашчаць намарзнi, сцiснутыя з двух бакоў - знiзу i зверху - вязамi; трашчаць аглобнi з намёрзлымi пяньковымi акрутнямi, калi ўпiраюцца ў палазы i выгiнаюцца на павароце; трашчаць вяроўкi пад вазамi - доўга былi распушчаны, на ўсе драбiны; трашчаць, намёрзшы, з сырамцу гужы ў хамуце: туга былi сцягнуты дугi; трашчыць у старым, у абхват, альшэўнiку ля ракi мароз, лопаецца ўвачавiдкi кара; трашчыць, здаецца, уся зямля, намёрзлая аж на тым свеце...

За вазамi не вiдаць коней; iдзе толькi ад iх пара, густая i белая, што дым ад саломы, i сцелецца па зямлi - па снезе. Пара iдзе i з ракi, у тым месцы, дзе крынiца; iдзе i ля берагоў з-пад лёду. Рака прамёрзла ў дно з самай восенi, калi бралi нагалец маразы, i цяпер ад сонца на ёй цьмяна блiшчыць здалёку лёд, шэры i халодны, што камень.

Вялiкае, у два разы большае, як летам, чырвонае, што кроў на снезе, сонца доўга стаiць ля самай зямлi - над лесам за Дальвай, пасля расплываецца, заходзячы, у сiнiм i рэдкiм, як раскалочаным, тулягу.

Усё адразу схапiлася iнеем: сталi халодныя вейкi, не даюць мiргаць вачыма; каўнер у кажусе зрабiўся сiвы, усё роўна што з белай аўчыны; пабялела сена на дарозе, што панацярушвалася з вазоў, - ляжала паблэчанае i прыбiтае да зямлi конскiмi, падкаванымi на гакi капытамi. Iней лёг i зверху на снег - падлятае з зямлi з-пад ног; ад яго збялеў стары голы альшэўнiк за ракой, зрабiўся роўны i гонкi, хоць глядзi. Далёка за мастом вiдаць уся вёска, белая, што выфарбаваная. Дым iдзе з комiнаў высока, аж у самае неба; каб глянуць на яго, трэба задзiраць уверх галаву. I дым белы, што снег.

Крышацца пад нагамi сырыя лазовыя дубцы - не даткнiся; хрумсцяць панастывалыя друзалкi лёду, высечаныя на дарозе падковамi. Яны адлятаюць далёка з-пад ног, пакiдаючы доўгi след на снезе.

Зайшло за Дальвай сонца, пакiнуўшы на небе ядраныя чырвоныя палосы. Палосы сiнеюць, тухнучы на вачах; ля лесу i на Выганчыку за ракой устае туман, густы, сiнi. З сушкоўскага боку, з-за ракi, не стала вiдаць вёскi. Над Выганчыкам замахалi крыллем вароны; чорныя, дробныя, усё роўна як рассыпаныя па небе, яны ляцелi з-пад Кур'янаўшчыны, цiха, як удавiўшыся.

Скрыпяць санi, аж разлягаюцца... Цямнеецца. Уперадзе за падводамi далёка вiдаць белая дарога... У небе над сушкоўскiм бокам - над лесам замiтусiлася рэдкае Сiтца.

Нанач цiснуў мароз, браўся на ўсю зiму - на ўвесь век...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Янук яшчэ чуў, як валiўся з воза: стукнуўся галавой...

16

Таню ля маста зноў пачало трасцi... Зрабiлася холадна ўсёй, як ноччу, калi яны станавiлiся ў лесе, выехаўшы з ракi ля Завiшына. Сонца паднялося, а яе трасе...

Яна падумала, што ноччу яе так не трасло. Ноччу, мусiць, яна спала: нiчога не помнiць. Помнiць толькi, як да воза падбягалi немцы, выскачыўшы з лесу, як забралi былi i павялi мужчын... Ля калёс тады асталася адна Наста стаяла, паклаўшы руку ёй на лоб.

Таня ўспомнiла, што гэта было ўжо доднiцай.

Калацiла, аж падкiдала на возе. Змярцвела зусiм балючая нага, торгала нiжэй калена, як хто соваў тупым ражном; стала цяжкая, не кранеш, бытта ляжала, прыцiснутая чым зверху. Пякло што гарачым прыскам якраз у тым месцы, дзе нага была акручана лейцамi.

Холад браў нават спадыспаду за плечы; не сцiснуць было зубоў; траслiся рукi, падскокваючы на мяхах, - рабiлiся мяккiя, што плёткi, не схопiшся за ляжэйкi. Пасля ў плячах, адкуль iшла дрыжыка, рабiлася раптам горача, як ад печы; гарачыня хапала адразу ўсю, даючы ў шчокi; пачыналi гарэць рукi, i зноў смылела зверху балючая нага. Калi Таня дыхала, чула, што ў роце суха i робiцца шорсткi язык - не павядзеш. Хацелася пiць.

- Ва-ады... - прасiла яна, але не чула сябе: мусiць, горла сцiснула сiпка.

Пасля яе зноў кiдала ў стужу i пачынала трасцi.

Рабiлася ўсюды шэра, як цямнелася, толькi далёка вiдаць было сонца жоўтая круглая пляма - дрыжала, расцягвалася, падскоквала высака ўгару... Здавалася тады, што ў хаце ля стала гарыць у светачы смаляны агарак. Да стала - да светача - падышла ад печы мацi з доўгай лучынiнай у руцэ выцягнула з-за комiна. Узяла ў зубы канцом, расшчапiла, тады выняла, круцячы ў пальцах, агарак са светача i ўшчамiла яго ў доўгую - на ўсю хату лучынiну. Новая лучынiна гарэла цьмяна i цiха, угараючыся ад агарка. Яна яшчэ не высахла, упарылася толькi за комiнам, куды мацi паклала яе ранiцай сушыць, нашчапаўшы з сырых намазгляватых брускоў.

Пасля мацi вярнулася да сцяны ў запечак, дзе ляжала на ложку Таня, i паклала ёй руку на лоб.

- Блузнiць, бедная... Прастыла.

Мацi стала нейкая зусiм другая, пацямнела, нос у яе выцягнуўся i зачырванелiся шчокi, як у Насты. I рука - шырокая i халодная - чужая. У мацi ўсягды была цёплая рука, нават калi мацi паiла зiмой ля студнi карову без рукавiц. Мацi не баялася холаду ў рукi - ад марозу яны рабiлiся ў яе толькi чырвоныя, што буракi.

Пасля мацi пайшла ў другую хату i прынясла кажух, новы, жоўты i доўгi, i ўкрыла iм Таню аж па галаву. Сцягнуўшы з печы з лучыны старую, вынашаную сiвую суконную жакетку, ускiнула на ногi.