Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке) - Василий Хомченко

Заахвочваць масавiднасць тэрору? Не ўтрымлiваць рабочых ад масавага тэрору? Што гэта, як не заклiк да тэрору натоўпу.

А цяпер можна ўявiць, што адбывалася ў Пiцеры пасля гэтай тэлеграмы.

Былi ў справе Рускага-Кавалеўскага яго артыкулы пра гвалтоўную калектывiзацыю, раскулачванне, пра лагеры, расстрэлы трыццатых гадоў, пра ўсё тое, што мы цяпер рашуча асуджаем i лiчым вялiкiм злачынствам Сталiна.

Абвiнавачваўся Рускi-Кавалеўскi ў здрадзе радзiме.

Бiяграфiя яго такая. Пасля рэвалюцыi, калi была распушчана старая армiя, Рускага-Кавалеўскага як ваеннага спецыялiста мабiлiзавалi ў Чырвоную Армiю. Нейкi час служыў у Петраградзе, Маскве, потым ваяваў на франтах супраць белых, займаючы высокiя штабныя пасады.

На Ўсходнiм фронце яго штаб трапiў у палон да калчакоўцаў. Калi ўсiм былым афiцэрам, у тым лiку i Рускаму-Кавалеўскаму, прапанавалi перайсцi на службу ў белую армiю, ён перайшоў. Сапраўдную прычыну гэтага пераходу следчыя "Смерша" i не старалiся выяснiць, iм дастаткова было проста зафiксаваць гэты факт. Прычынай жа згоды на службу ў Калчака магла быць боязь расстрэлу, хiтрасць, каб потым пры зручным моманце зноў вярнуцца да чырвоных.

У Калчака ён атрымаў таксама высокую штабную пасаду, генеральскае званне i ваяваў на баку белых да самага паражэння, а потым эмiгрыраваў у Югаславiю, дзе i жыў усе гады да арышту.

З генералам я меў гутарку яшчэ да суда. З трыбунала мяне паслалi ў палявую турму (яна была пры асобым аддзеле "Смерш") уручыць Рускаму-Кавалеўскаму абвiнаваўчае заключэнне. Я туды i скiраваў. Яго з агульнай камеры завялi ў маленькi пакойчык, куды i я зайшоў. Генерал хударлявы, вышэй сярэдняга росту, з тыповым расейскiм аблiччам i добрай расейскай мовай. Мяне здзiвiла, як мне здалося напачатку, яго ўнiзлiвасць перада мною, нiбы ад мяне нешта залежала ў вырашэннi яго лёсу. Ён ускочыў, выцягнуўся ў струнку, шмякнуў па-ваеннаму чаравiкам аб чаравiк i гучна назваўся: "Генерал-маёр Рускi-Кавалеўскi". Ад пачутага "генерал" я таксама аўтаматычна стаў па стойцы смiрна, казырнуў. Калi ачомаўся, хто я i хто перада мной, то сеў, прапанаваў сесцi i генералу, даў яму копiю абвiнаваўчага заключэння. Яно было кароткае, як тады i пiсалi падобныя дакументы. Тэкст яго прыблiзна такi:

"Падсудны, будучы мабiлiзаваны ў Чырвоную Армiю, добраахвотна здаўся ў палон контррэвалюцыйнаму войску Калчака, атрымаў пасаду начальнiка штаба войск i ваяваў супраць Савецкай улады... Знаходзячыся потым у эмiграцыi, выступаў з антысавецкiмi паклёпнiцкiмi артыкуламi i мемуарамi..."

Ён прачытаў тое абвiнаваўчае заключэнне i сказаў:

- Ну а пры чым тут мае мемуары i артыкулы? Я ж у iх не заклiкаў звергнуць савецкую ўладу. Я ўспамiнаў толькi тое, што адбывалася.

Нiчога я яму не адказаў, пацiснуў плячамi. Юрыстам я яшчэ не быў, а толькi падаў рапарт на вучобу ў Ваенна-юрыдычную акадэмiю, i ў трыбунал мяне ўзялi з армейскага рэзерву працаваць часова.

- Ну а вы ж... нападалi, - нарэшце знайшоў я слова больш-менш мяккае, - на нашу армiю, парадкi.

- А цi ж каму забаронена мець сваю думку на розныя падзеi i парадкi? спытаў ён.

Яго, як чалавека ваеннага, цiкавiла ў эмiграцыi i наша армiя. У сваiх артыкулах у эмiгранцкiх выданнях ён прафесiйна ацэньваў здольнасцi вышэйшага камандавання Чырвонай Армii. Вось дадзеныя iм у трыццаць восьмым характарыстыкi некаторых нашых вядомых военачальнiкаў. Я выпiсаў iх i доўга потым захоўваў запiсы.

"Варашылаў - не палкаводзец, не ваенны мыслiцель, не стратэг, чалавек увогуле абмежаваны. У будучай вайне не здольны камандаваць усiмi ўзброенымi сiламi... Ды i вайсковым злучэннем не зможа ўпраўляць..."

"Будзённы - яшчэ менш здольны на нейкую значную ролю ў вайне... Шашкамi ў будучай вайне ваяваць не будуць... А ён лiчыць i цяпер кавалерыю галоўнай баявой сiлай у вайне сучаснай..."

Падобныя характарыстыкi iм дадзены i маршалам Цiмашэнку, Блюхеру, Кулiку.

Сапраўды, як у ваду глядзеў генерал Рускi-Кавалеўскi: у Айчынную вайну кожны з тых военачальнiкаў цярпеў толькi ганебныя паражэннi, i ўсе яны былi адхiлены ад камандавання ваеннымi аперацыямi. Толькi чамусьцi пра лёс Блюхера генерал памылiўся - не давялося яму ўдзельнiчаць на вайне, Сталiн яго расстраляў.

У артыкулах пра Чырвоную Армiю ў Рускага-Кавалеўскага адчувалася ўстрывожанасць за слабасць камандавання, устрывожанасць за лёс Расеi, бо над Эўропай згушчалiся хмары новай сусветнай вайны. Многiя расейскiя эмiгранты тады разумелi, што Гiтлер абавязкова нападзе на нашу краiну, i непакоiлiся, цi зможа яна даць яму адпор.

Што ж, любоў да Расеi ў расейцаў засталася генетычная. Пра гэту любоў сведчыць той факт, што пераважная большасць расейскай эмiграцыi, калi ў сорак першым пачалася вайна, жадалi сваёй Радзiме перамогi i рабiлi многае, каб ёй памагчы. Шмат нашых суайчыннiкаў-эмiгрантаў змагалiся з фашыстамi ў партызанскiх атрадах, падполлi. Генерал Дзянiкiн звярнуўся з заклiкам да расейскай эмiграцыi не iсцi на службу да фашыстаў, а памагаць Айчыне.

Патрыётам Расеi паказаў сябе i генерал Рускi-Кавалеўскi. Нянавiсць да германскага мiлiтарызму ў яго засталася яшчэ з той вайны. Ён ведаў, што i ў тую вайну i ў гэту ў Германii адна мэта - захоп расейскiх земляў. А Германiя Гiтлера ўвогуле мела задачу знiшчыць Расею, расейскi народ, яго мову, культуру. Дык якi ж расеец можа жадаць бяды Расеi?

Генерал Рускi-Кавалеўскi сам ужо не мог па стану здароўя ваяваць супраць фашыстаў са зброяй у руках. Ён паслаў у бой сваiх двух сыноў. Яны ваявалi ў армii Цiта, сталi афiцэрамi, заслужылi ўзнагароды.

Сыны i iх бацька чакалi прыходу нашай армii з радасцю.

I вось мы прыйшлi i не абнялiся з суайчыннiкамi, не падалi iм руку дружбы, не сталi дараваць узаемныя грахi, а пачалi вышукваць у кожнага эмiгранта, што i калi той рабiў варожае супраць рэвалюцыi. У многiх знаходзiлi, прыпамiналi ўсё, кожную дробязь, незалежна ад таго, як яны паводзiлi сябе ў гэту вайну. I пайшлi этапы нашых суайчыннiкаў-эмiгрантаў у Сiбiр, на Калыму папаўняць i так перапоўненыя лагеры. Армейскiя аддзелы "Смерш" правялi татальную работу ў гэтым напрамку.

Нам, салдатам i афiцэрам, было строга загадана не ўступаць нi ў якiя кантакты з расейскiмi эмiгрантамi, нiякiх сустрэч з iмi, нават размоў. I з якой пiльнасцю сачылi за намi асабiсты-смяршысты, каб не дай бог хто з нас зайшоў дамоў да расейца цi да сябе запрасiў, не кажучы ўжо, каб ажанiўся з якой расейкай.

А яны, расейцы, да нас гарнулiся, шукалi землякоў, распытвалi пра свае родныя мясцiны, дзе некалi нарадзiлiся i адкуль iх выгнаў чырвоны тэрор.

У сувязi з гэтым прывяду выпадак, якi адбыўся ў Канстанцы.

Да рэвалюцыi карысталiся вялiкiм поспехам у Расеi два спевакi - Вярцiнскi i Лешчанка. Абодва яны ў свой час пакiнулi Радзiму. Вярцiнскаму дазволiлi вярнуцца ў Расею, а Пётр Лешчанка заставаўся жыць у Румынii. У вайну яго, як падданага гэтай краiны, хацелi ўзяць у румынскую армiю i адправiць на фронт. Каб ухiлiцца ад мабiлiзацыi, ён сiмуляваў хваробу, лёг у бальнiцу, падкупiў лекараў, i яны зрабiлi яму аперацыю, хоць яе i не трэба было рабiць.

I вось у сорак шостым годзе Пётр Лешчанка вырашыў даць канцэрт у Канстанцы, дзе тады было шмат нашых ваеннаслужачых i iх сем'яў. Былi расклеены афiшы, i многiя, канечне, збiралiся пабываць на канцэрце.

Ох якую дзейнасць праявiлi нашы палiторганы i асабiсты, каб не дапусцiць наведванне гэтага канцэрта не толькi ваеннаслужачымi, а i iх жонкамi, дзецьмi. У штабах i часцях афiцэраў строга папярэдзiлi не хадзiць на канцэрт эмiгранта Лешчанкi, бо гэта можа мець кепскiя вынiкi для тых, хто не паслухаецца. Вакол канцэртнага дома ў той дзень былi расстаўлены пераадзетыя асабiсты. Iх салдафонскiя тупыя твары i постацi былi прыкметныя яшчэ здалёк, i задача кожнага ваеннаслужачага, хто хацеў трапiць на сустрэчу з Лешчанкам, - здолець падмануць фiлёраў.

Я тых фiлёраў падмануў. Пераадзеўшыся ў цывiльнае, пайшоў смела, незалежна, як бы не звяртаючы ўвагi на асабiстаў. Адзiн фiлёр мяне западозрыў. "Куды iдзеш?" - спытаў ён. Перамешваючы польскiя, беларускiя i проста на хаду прыдуманыя словы, я сказаў яму, што я не радзецкi, а словак з Брацiславы. "Пан ведае Брацiславу?" - спытаў я ў яго. Фiлёр паверыў, адступiўся ад мяне.

На канцэрт усё ж сабралася народу поўна. Сярод гледачоў я пазнаў многа знаёмых, у тым лiку i двух афiцэраў з ваеннага трыбунала, канечне, пераадзетых.

Канцэрт мне вельмi спадабаўся, усхваляваў, уразiў. Спявак, што называецца, спяваў не толькi голасам, але i сэрцам, душой. У кожнай песнi крычала туга па Радзiме, маладосцi, жыла мара зноў апынуцца там. А калi спяваў "Жураўлi" з яе радкамi: "Там улыбки друзей, там меня понимают, там Россия моя, там родимый мой край", - то гэта быў не спеў, а плач, якi разрываў сэрца.

Многiя песнi былi вядомыя - "Не уходи", "Ох эти черные глаза", "У самовара я и моя Маша" i iншыя. I, канечне ж, яго знакамiты "Чубчик".

Чубчик, чубчик, кучерявый чубчик,

Развевайся, чубчик, на ветру.

Раньше, чубчик, я тебя любила,

И теперь забыть я не могу.

У зале мiжволi многiя, i я ў тым лiку, падхапiлi гэтую песню. Калi ж Лешчанка дайшоў да слоў: "Но я Сибири, Сибири не боюся, Сибирь ведь тоже русская земля", я, успомнiўшы свае сiбiрскiя чатыры гады лагерных пакут, сумна падумаў: "Эх, дарагi Пётр Лешчанка, ты проста не ведаеш, якая цяпер тая сiбiрская зямля - яна ўся калючым дротам аплецена".