Хвоi гавораць (на белорусском языке) - Кузьма Черный

- ...Дык ты, Язэп, заўтра прыйдзi да мяне, дык мы аб панiхiдзе пагаворым...

Поп моўчкi прысеў каля мяне, павадзiў пальцамi па бровах i закурыў. Моцна запахла добраю самарослаю табакаю, дым гэты змяшаўся з пахам вымазаных варволем папоўскiх ботаў i потам яго шыi. Суконная вопратка дзядзькi Язэпа пахла пыльным бульбянiкам i сухiм выветраным хлебам; ад усяго гэтага хацелася драмаць.

- Ну то як? - сказаў поп. I, сказаўшы, адвярнуўся ў другi бок ад маўклiвага дзядзькi Язэпа. - Гэта ў цябе, Язэп, ад таго, што занудзеў ты па Мiхалу. Паспакайней трохi.

I пайшоў у свой бок, раптам усхвацiўшыся.

- Не сумуй, дзядзька, - сказаў я.

- Нуда агарнула.

I гэта сказаў ён слаўна, бо не скардзiўся, а выказаў факт. Да нас падышоў раптам Тамаш Арлоўскi - барадаты i моцны стары, з другога канца вулiцы.

- Я да вас, хлопцы.

- Ну?

- Зрабеце маёй жонцы хату.

- Гавары, чаго прыйшоў?

- Я ж гавару. Дошкi ў мяне ёсць, толькi ж вельмi сукаватыя, ёсць без сукоў, ды ў гразi - гэблi патупiце!

- Што, твая старая памерла?

- Але.

- Нешта ж яна мала хварэла. Не чутно было.

- Тыдзень.

- А-а-а...

- Нястраўнасць гэта ў яе. Павячэрала, а назаўтра не ўстала з пасцелi.

- Ага.

- Дык можа б ты цяпер за работу, Язэп, узяўся?

- Цяпер то я не магу, заўтра зранку можна будзе. Толькi дай ты мне добрых памочнiкаў; прасi Мiкалая.

Тамаш глянуў у мой бок.

Рабiць труну з дзядзькам Язэпам! Я быў малады, i ў маёй сталасцi былi некаторыя элементы надуманасцi. Часамi яны неўзаметку пачыналi сплываць. Але я з малаком мацеры атрымаў людскую прывычку, хоць часам i нявiнна, хiтраваць. I я сказаў:

- Калi часу няма, лiха на яго. Бацька нездароў, дык я адзiн.

- Ды што табе гэты час? Што, ты ўмiраць нiколi не будзеш?.. Але, праўда, табе яшчэ далёка.

"Значыцца, пачаў ён вымяраць мяне меркаю смерцi, - падумаў я, - годзе ламацца".

I я сказаў:

- Добра.

- Дай яшчэ аднаго, - сказаў дзядзька Язэп.

Тамаш моўчкi пастаяў i пайшоў.

I тут выйшла незвычайнае ў гэтую хвiлiну з дзядзькам Язэпам. Ён затрос барадою ад смеху, трос галавою.

- Чаго ты, дзядзька?

- Тамашыха памерла! Павячэрала, кажа, як мае быць, а назаўтра з пасцелi не ўстала... Нястраўнасць! Як ты думаеш, сынку, колькi пудоў яна важыла?..

I раптам змоўк ён, узяўся рукамi за каленi, пасядзеў так трохi i ўстаў.

- Хадзем, сынку.

- Зараз.

Ён пайшоў, а я сяджу адзiн i думаю:

"Што гэта ў яго? Няўжо гэта толькi затым, што Мiхал сын яму, а Тамашыха чужая i любiла паласкаць косцi другiх?"

Я падумаў аб гэтай таўстой, грузнай, як хмара, жанчыне. Куды нi iдзе усё жуе нешта, каго нi стрэне - правядзе зiркам мiзэрнага абгавору...

- Братка Мiхал, - сказаў я цiха, - ёсць жа людзi, смерць якiх не выклiкае думак змагацца з прыродай... Але ты памёр!

Цiха было на вулiцы i ў папоўскiм садзе... Дося сядзела з практыкантам на прызбе. Я ўстаў, каб iсцi, але, адышоўшыся, не мог не пастаяць трохi мае фiласафiчныя развагi ад мяне ўцяклi, бо хвалi душы не былi вялiкiмi.

- Досечка, - шэпча ён, - мiленькая...

Яна маўчыць, i яны злiваюцца ў адну цёмную постаць...

Слаўна глядзяць на мiлую зямлю цiхiя зоры.

III

У доўгiм Тамашовым гумне, на вiльготным таку, мы робiм Тамашысе труну. Моцны, як дуб, на тоўстых звязiстых нагах, стаiць на мяккiх стружках дзядзька Язэп з алоўкам у руках i рысуе па каструбаватых дошках лiнii, а мы ўдвух - я i Астап Варывончык - сядзiм вярхом на абструганай дошцы i габлюем яе "бараном".

Дзядзька Язэп сягоння зусiм маўчыць, скажа толькi некалькi слоў, калi трэба, аб труне ды дошках; ён паволi тупае вялiкiмi ботамi, сагнуўся нейк шырокаю спiною, i на вусах яго пiлавiны - былi яны на рукаве, а рукавом ён разгладжваў вусы.

Сягоння я забыў трохi пра дзядзьку Язэпа i ўпiкаю сябе гэтым, зусiм не думаю i аб Мiхале; у мяне ў галаве, па жылах тупа стукае кроў, галава трохi балiць, i думкi неяк атупелi - некуды згiнула з самай ночы вастрата, задрамалi мае ўсякiя развагi. Упарта i без патугi думаецца толькi аб адным аб маленькай смуглявай Досi. Салодкi смутак апаноўвае мяне.

Астап Варывончык, як заўсёды, вясёлы, падморгвае мне хiтрымi вузкiмi вочкамi i раз-поразу аблiзвае губы.

- Чаго ты мне падморгваеш?

- Чаго ты так звяў сягоння?

- Не выспаўся.

- Ну, пэўна ж, што гэта не ад лiшняга сну.

Я маўчу.

- Я, як быў малодшым, дык чорт яго калi i спаў - бабы спакою не давалi. Але я быў за цябе мацнейшы, вялым нiколi не быў.

Я зноў маўчу.

- Ты што, бабу маеш?

У мяне з'яўляецца патрэба пачухаць каля вушэй.

- Пот, - гавару я.

Астап Варывончык хiтра не спускае з мяне вачэй.

- Пот, - зноў гавару я.

I маўчу. У мяне злосць на Астапа Варывончыка. Чаго ён дапытвае мяне, чаго варушыць тое, ад чаго смутак мучыць мяне. Твар яго проста перада мною. Гэта круглы i рыжы твар, малады i сыты; толькi тонкiя маршчынкi i сiнiя кругi пад вачыма, i галава пачынае лысець. Дзядзька Язэп глядзiць мне ў вочы з хвiлiну, пасля, як бы аб чым дагадаўшыся, вызваляе мяне з майго становiшча:

- Iдзi, Мiкалай, мне тут у гэтай дошцы капт згаблюй - я збiваць пачну.

Цяпер я зусiм упэўнiваюся, што ён ведае, аб кiм я думаю. I мне прыемна глядзець на яго сухую i моцную, прысадзiстую постаць. Я iду да яго, а Астап Варывончык запускае руку ў белыя стружкi ў кутку - нядаўна прыходзiў да нас у гумно Тамаш, прынёс нам бутэльку гарэлкi i сухой кiлбасы на закуску.

- Пеце, браткi, ды канчайце, - сказаў ён, - жонка хаты не мае.

- Няўжо злуе на цябе твая жонка за гэта? - ухмыльнуўся Астап Варывончык. Маўчыць, хоць бы слова.

Мы прымецiлi, што ён ужо паспеў выпiць... Да яго ў хату iдуць людзi бабы ўсё найбольш. З мужчын адзiн толькi стары Апанас Ярмалiцкi - дый той у хату не заходзiў - угледзеўшы нас у гумне, ён падышоў цераз агароды i пагаварыў з намi трохi аб пагодзе i спелых гарбузах.

Цяпер Астап Варывончык налiвае з бутэлькi ў вышчарбленую шклянку i падносiць дзядзьку Язэпу. Той трохi выпiвае i аддае назад.

- Чаму не ўсё?

- Не хачу.

- Цяпер ты, Мiкалай, дапiвай.

Ён яшчэ трохi падлiў мне, i я выпiў. Сам Астап выцягнуў цэлую шклянку, i мы закусваем сухою кiлбасою. Дзядзька Язэп паволi жуе, стоячы пасярод тока. Неўзабаве з'яўляецца Тамаш i прыносiць нам два селядцы - сяк-так аскрэбаныя i паклычаныя пальцамi.

- Хоць бы ты, сынку, пiў, - гаворыць ён мне, - можа аслабеў, габлюючы, дык от выпi яшчэ чарку.

- Не пi, - абарочваецца да мяне дзядзька Язэп, -зашкодзiць.

I, як бы апраўдваючыся, звяртаецца да Варывончыка i Тамаша:

- Што ж з яго будзе за работнiк, калi ён нап'ецца?

- Можа вам дошчак не хапае? - клапоцiцца Тамаш.

У гумно раптам з'яўляюцца двое - вяртлявы i маленькi Пятрусь Мiхалiнчык i доўгi, тонкi i пануры Яўхiм Стрыгун, з вострым тварам, белымi валасамi i босы. Я гляджу на гэтую маўклiвую i нейкую нясмелую постаць, i мяне апаноўваюць думкi, што гэта, мусiць, прырода стварыла яго такiм для таго, каб якой-небудзь чулай натуры па-брацку трохi пасмяяцца над iм, а пасля над iм жа горка заплакаць. Ён глядзiць на нашу работу, i на твары яго, поўным рабацення, застыла нясмешная ўсмешка. Пятрусь Мiхалiнчык весела садзiцца каля Астапа Варывончыка, ляпае яго рукою па калене i падае голас:

- Я нюхам чую, дзе п'юць. Яўхiм мне памог: пацягнуў носам ды кажа хадзем.

- Жартуеш, - апраўдаўся Яўхiм.

- Я вам прынясу, хлопцы, другую шклянку, - па-гаспадарску клапоцiцца Тамаш.

- Хопiць i гэтае.

I я не ўспеў агледзецца, як Пятрусь Мiхалiнчык ёмка выпiў, крактануў i ўзяў кусок селядца. Тамаш паднёс Яўхiму. Той спачатку адмовiўся, а пасля, бачачы, што яго больш не просяць, узяў i выпiў. Адламаў кусок кiлбасы, агледзеў прытульную мясцiну на дошках, каб спакойна было есцi, сеў i пачаў паволi жаваць. Рэшту гарэлкi дапiлi неяк раптоўна Варывончык з Мiхалiнчыкам i адразу сталi смешна-вясёлымi.

- Я вам, браткi, прынясу чаго паесцi, - неяк радасна сказаў Тамаш; радасна, мусiць, затым, што ў яго гумне вясёлыя людзi.

Яму нiхто нiчога не адказаў, i ён, пастаяўшы трохi, падаўся спярша ў бок Яўхiма, а пасля пайшоў у хату.

Астап Варывончык, скрывiўшы раптам набок дробны твар свой, заспяваў:

Охцi мне, о-ох;

На балоце мо-о-ох...

Хлопец па дзяўчыне

Сем гадоў со-о-о-ох!..

Пятрусь Мiхалiнчык уставiўся вачыма ў яго твар, сцiснуў каля кiшэнь портак кулакi, з нецярплiвасцю чакаючы, пакуль той скончыць. Як скончыў, заспяваў раптам прыпеўку з другой песнi:

Там хадзiла, там гуляла

Дзеўка малада!..

Пасля падумаў трохi, махнуў рукою, змянiў раптам матыў песнi на вясёлы i паўтарыў:

Там хадзiла, там гуляла

Йэх!..

Дзеўка малада!..

Яўхiм спакойна жаваў кiлбасу.

Дзядзька Язэп стаў у варотах i глядзiць на пажоўклую траву перад гумном...

Ясна ад сонца i шырока ад першага подыху блiзкай восенi. Слаўна пахне з садоў бэрамi, блiшчаць першыя нiцi белага павуцiння; скрыпяць на вулiцы вазы - возяць познi авёс, але цiха ад пажаўцеўшых клёнаў... Плюхае вада i спяваюць пеўнi.

Стоячы, маўчыць дзядзька Язэп.

Астап i Пятрусь, палёгшы на мяккiх стружках, задумёна спяваюць:

Ой, за полем, полем ды за ўзгоркамi,

Пры вадзе берагавой ды пад чаротамi