Дзьве душы: Русскій мір і Беларускі сьвет у слове - Пётра Садоўскі

Казённое страшно: подержал да и за пазуху!

Казна – што корова. Не доит только ленивый.

Тащи из казны, что с пожару.

Дай на прокорм казённую корову, прокормлю и своё стадо.

Дай на прокорм казённого воробья, без своего гуся и за стол не сядем.

Темно взял да ушел – лучше чем нашел

Плох тот вор, который около себя сгребает

Суд, грамада, начальнік-барын

Виноватого чем судить, лучше опить (пусть выставит ведро водки, да и делу конец).

Артель думой не владеет: сто голов, сто умов. Придёт барин да рассудит.

Вали на мир. Мир всё снесёт.

Голдеть так всем голдеть. А одному голдеть, так пропадешь.

Свае – чужыя

Панятак свой-чужы ўзьнік даўно, калі людзі хадзілі яшчэ ў зьвярыных скурах, біліся за ваду, за лепшую лясную дзялку на паляваньні, за жанчын-самак і да т. п. І ў час цывілізацыі, усталёўваючы межы, ствараючы не бяз гвалту свае дзяржавы, прадстаўнікі розных этнасаў і народаў давалі суседзям не самыя лепшыя найменьні, якія ў лінгвістыцы называюцца пеяратывамі (ад лац. pējōrāre – пагаршаць). З мастацкай літаратуры і СМІ вядомыя слоўцы кшталту грынга, бош, жыд, пшэк і г. д. У Заходняй Эўропе і ЗША, дзе нацыянальныя канфлікты на сёньняшні час зьведзеныя да мінімуму, падобныя прыніжальныя назвы народаў пазначыныя ў слоўніках як састарэлыя. Яно і ня дзіва. Напрыклад, колішнія спрадвечныя ворагі – Нямеччына і Францыя – пішуць зараз сумесныя падручнікі па гісторыі для школьнікаў. Там словы бош ці жабаед сапраўды састарэлі.

Наша ўсходняя суседка, якая публічна заявіла, што вяртаецца ў геапалітыку 18-га стагодзьдзя, зноў дала імпульс для рэанімацыі зьдзеклівых мянушак сваім слабейшым і бяднейшым на прыродныя рэсурсы суседзям, сярод якіх жыве шмат расейцаў, якія паводле дактрыны “Русского міру” ёсьць носьбітамі асобнай цывілізацыі. І зноў ажылі, некалі пазначаныя як архаізмы, жиды, пшеки, ляхи, кержаки, рагули, тиблы, чухонцы (узгадайце ў Пушкіна у “Медным всаднике”: приют убогого чухонца …), раски, хачики, абреки, азерики, душманы, чурки, хохлы, лабусы, бульбаши и г. д.

Так, у сучасным расейскім слоўніку беларус ужо не “літвін”, які сьлізкі, як лінь і нават мёртвы будзе дзекаць (гл. эпіграф да 1-й часткі тэксту), а бульбаш, зь якога можна беспакарана кпіць: “Бульба е, балота радам, дров нарубим -- и парадак... Бульбу жарим, бульбу варим, бульбу так себе хуярим ....” Гэта – слоўнікавы артыкул . Назва выданьня: “Словарь народной фразеологии “Жгучий глагол” . Складальнік Б. В. Кузьмич, ілюстрацыі Андреэ Більжо, г. Люберцы, 2000 г., тыраж 5000 экз., с. 20. Тлумачэньні: “Передразнивание белорусской речи, характерного говора “бульбашей”…“О гастрономических пристрастиях и говоре белорусов”. Некаторым сьмешна. Мне – не. Я яшчэ не перакрочыў у постнацыянальную эпоху. І чаму гэта ўсе павінны гаварыць на расейскай мове без акцэнту?

У нас мала хто ведае, што апелятыў “жыд” набыў адмоўнае значэнне на нашых землях толькі праз расейскі антысэмітызм. Да 2-га і 3-га падзелаў Рэчы Паспалітай, калі “нашыя” часткі ВКЛ і “Рэспублікі абодвух народаў” не належалі да Расіі, на іх тэрыторыі ужываўся апелятыў “жыды” ў нейтральным значэнні, як ва ўсёй Еўропе: “жыдзі” (польск.), “юдэн” (ням.), “жюіф” (фр.), “джу” (англ) і г. д. Пасля падзелаў гэтае слова пачало паступова ўспрымацца праз моўныя паводзіны прышлых расійскіх грамадзян і ў нас як абразлівае. Так, у 1787 годзе пры наведванні Кацярынай ІІ горада Шклова паводле пратэкцыі Пацёмкіна ёю быў прыняты Ёшуа Цэйтлін з просьбай ад шклоўскіх іудзеяў не ўжываць у афіцыйных дакументах прыніжальнага ў штодзённых моўных паводзінах расійцаў слова “жыды”. Кацярына дала згоду, загадаўшы выкарыстоўваць у афіцыйных паперах Расійскай імперыі толькі слова “яўрэі”, тым самым ускосна адрэзала нашы абшары ад еўрапейкай традыцыі і закансервавала бытавы антысемітызм, навязаны расецамі. У першыя гады існавання БССР рабілася спроба вярнуцца да еўрапейскай традыцыйнай назвы “жыды”, аднак савецкая ўлада не захацела развітацца з традыцыямі расійскага антысэмітызму.

Наколькі я памятаю з свайго маленства, у нас у вёсцы з яўрэяў, як і зь йіншых суседзяў-небеларусаў маглі толькі пацешна пакпіць, зрэдку зь лёгкім негатыўным падтэкстам. Мая маці, асуджаючы маё сяброўства з хлопчыкам, які лазіў у чужыя гароды, курыў ці яшчэ рабіў што дурное, магла сказаць: “Ну ты і “драўгу” сабе знайшоў!”. Хлопец неабавязкова павінны быў мець літоўскае паходжаньне. Карла Бруквін, наш недалёкі сусед, зрэдку гаварыў з сваімі сямейнікамі на людзях па-латыску. Сусед, усьміхаючыся, мог сказаць: “Па-вашаму лёгка гаварыць: вазьмі гарачую бульбіну ў рот і загялдэчыш па-латыску!”. “Твой сачас – як Хаймаў зараз” – ты не сьпяшаешся абяцанае зрабіць, усе нешта маракуеш-маракуеш, каб важнасьці напусьціць.

Пра яўрэяў расказвалі вясёлыя нязлыя гісторыі, дзе яны – як бы з сваёй хітрасьці – заўсёды аказваліся ў незайздросным становішчы. Адна з такіх гісторый называлася “Як мужык зь яўрэем мяхамі біліся”. Я асабіста чуў, як гэтую гісторыю расказваў “наш жыд” – гандляр з Шаньдзялоў. Яна такая.

Хайм з мужыком дзялілі, каму які мех несці. Хайм схапіў лягчэйшы. Па дарозе пасварыліся і пачалі мяхамі біцца. У мужыка ў мяху быў цяжкі прас і яшчэ нешта, а ў Хаймавым мяху – трошкі хмелю. Вось Хайм і будзе гаварыць: “А ў маім мяшку было трохі хмелю ў ражку. Дык я па мужыку як упяру ! – дык ён і пабег, як сабака. А ён па мне бац! – дык я і ляжу, як той пан”.

І на чужы СьвятЫ не кідай у нітЫ

У гэты падзагаловак я вынес нашу мясцовую прымаўку, якая вымаўлялася як рыфмаванка з націскамі на апошніх складах у словах “Сьвяты” і “ніты”. “Сьвяты” значыла тут “сьвятая асоба”. “На Сьвяты” значыла: на Мікола, на Юр’я, на Язэп… Менавіта так – не скланяючы. Зь нітамі складаней. Гэта – народнае тэрміналягічнае словазлучэньне. Калі “навівалі кросны”, то частка працэсу называлася “кідаць у ніты” – злучаць ніткі петляў у кроснах для падыманьня “асновы” -- па чатыры, па 12, а то і па 16. Тады казалі: ткаць у 4, у 12, у 16 нітоў. У 16 нітоў магла ткаць ня кожная ткальля. Гэта ўжо было нешта накшталт стварэньня “шэдэўру”, які рабіў вучань у сярэдневечным цэху рамесьнікаў, каб атрымаць тытул майстра.

“Кіданьне ў ніты” было самай складанай і карпатлівай справай, і рабіць гэта не было прынята на “крывыя вечары” ды сьвяты (дзіця народзіцца з крывой шыяй, пры ацёле цяля можа легчы папярок, трутні зьядуць матку ці яшчэ што горшае). Думалі ня толькі пра свае сьвяты, але і пра суседзкія. Тут да звычак, перанятых яшчэ з паганства, падобна прымешвалася вельмі прыгожая этыка суседства, што склалася ў нашай здаўна шматэтнічнай і шматканфэсійнай мясцовасьці, якая знаходзілася ў полі “полацкага прыцягненьня”. Цяпер гэта назвалі б канфэсійнай талерантнасьцю.

Суседзі дакладна ведалі, хто што і калі сьвяткуе. Каталік Жахоўскі мог прынесьці на свой Вялікдзень праваслаўнаму Марозу на пачастунак кавалак свайго “сьвянцонага” пірага, а невядома якога вызнаньня Фрыдрых ня грэбаваў пачаставацца мацой ад Шмэркі Шаньдзялоўскага. На вялікае суседава сьвята стараліся не рабіць надта шумную працу, стукаць, грукаць, распачынаць вялікае мыцьцё, разьвешваць сушыць бялізну, паліць дымныя кастры. Наша маці была ня надта набожная, але нам заўсёды казала, каб менш бегалі “на сяло” (туды, дзе звычайна зьбіралася моладзь і дзеці проста бавіць час), калі звычайна гасьцінныя гаспадары, што мелі вялікую хату, трымалі пост. Вось ад маці і пачуў я прымаўку: “І на чужы Сьвяты не кідай у ніты”.

Калі хто-небудзь з праваслаўных, каталікоў ці яўрэяў ў “свой” пост весела бавіў час, тутэшыя без асаблівага зьдзеку маглі заўважыць, што ён “яшчэ спраўляе нямецкую масьленіцу” (на нямецкіх карнавалах гудзе ўся ваколіца). Да напісаньня гэтых нататкаў я не задумваўся, адкуль мае землякі, што жылі кіламэтраў за 30 ад Полацку, ведалі нешта пра карнавал у якім-небудзь нямецкім Кёльне. Калі ж узгадаю, што акрамя праваслаўных Марозаў, Любчыкаў, Рэўтаў, каталікоў Жахоўскіх, Шпілецкіх, Барманскіх, Садоўскіх, яўрэяў Шэндэльсаў, Шандзялоўскіх, Бахарэвічаў у нашай Будзькаўшчыне і навакольных хутарах жылі Адольф Падзява, Карл Бруквін, Якаў Фрыдрых (родны брат маёй маці), Альфрэд Шнітка, то ўсё як бы становіцца на свае месцы. Мая маці мела дзявоцкае прозьвішча Фрыдрых, бацька быў Садоўскі. Пасьля вайны афіцыйна у калгасных ведамасьцях , на адрасах у лістах усё прозьвішчы пісаліся па-расейску, але паміж сабой усе нетутэйшыя імёны перарабляліся на мясцовы лад: Адоля, Карла (дзяцей клікалі латышонкамі), Якуб, Фрэдзька ... Фрыдрых станавіўся Фыдрыкам. Бацькава імя Вінцэнт часьцей ужывалі ў форме Вінка. У калгасных сьпісах ён быў Викентий.